Yumurta mı tavuktan çıkar tavuk mu yumurtadan çıkar misali kredi mevduattan mı verilir yoksa mevduat mı krediden meydana gelir tartışmalarını izleyip duruyorum. Bende bu bahse bir hazineci açısından bakmak istedim.
Bankanın kendi mevduatını yaratması
Durumu anlatmak için 2 bankalı (B ve K) bir sistem düşünelim.
Gerçekten da bir bankanın kredi vermesi için mevduata muhtaçlığı yoktur. Bankaların hazinelerine hiçbir vakit “mevduatımız yeterliyse kredi verelim” diye sorulmaz, yalnızca hazine kredi verilmesine çeşitli kaynaklardan fonlama imkanına nazaran yeşil ışık yakar yahut yakmaz.
Bu durumda K banka 100 TL kredi verdiğinde kredi müşterisinin hesabına 100 TL geçer. Para yoktan var edilmiştir! Bilançosu aşağıdaki üzere gözükür.
Takip eden vakitte müşteri çeşitli ödemelerini yapar (B bankaya 80 TL),
K bankanın hazinesinin 80 TL bir kaynak bulması gerekmektedir, B Bankanın ise 80 TL fazla parası vardır. Her ikisinin de paraları Merkez bankasındadır, K bankası akşama kadar 80 TL’yi kapatmak durumundadır. Doğal olarak B banka aranır ve onlardan 80 TL gecelik borçlanma talep edilir. 2 bankalı bir sistemde B bankası da parayı ya K bankasına plase edecektir ya da Merkez Bankasına. B banka ne müşterisine ne de K bankaya “siz bu parayı yoktan var ettiniz onun için ortamızda faizin lafı bile olmaz” demez. Bunun nedeni parayı K banka yerine Merkez bankasında tuttuğunda Merkez Bankasından bir faiz elde edecek olmasıdır. Hasebiyle K banka Merkez Bankası alternatifinden daha cazip bir teklifle bu 80 TL kaynağı sağlayabilir.
Bu sürecin sonucunda Merkez bankasının bilançosunda hiçbir değişiklik olmamıştır. B banka ile K Banka ortalarında borç/alacak alakasını, gün içinde Merkez bankası hesaplarını kullanıp, tesis etmişlerdir. K banka piyasaya 100 TL likidite sağlamış, herkesin banka hesabında para olmasına karşın Merkez bankası bilançosunda bunun rastgele bir izi yoktur.
Zorunlu karşılıklara merhaba
Buraya kadar mevduatın krediden yaratıldığı ve en azından taban faizlerin Merkez bankası tarafından tesbit edildiği bir görünüm çıkıyor. Lakin bunda sonra işler biraz değişiyor.
Sıra Merkez bankasına mecburî karşılık yatırılmasına gelmiştir. Bu oranın da %20 olduğunu düşünürsek, K bankanın 20 TL mevduatı için 4 TL, B bankanın ise 16 TL Mecburî Karşılık yatırması gerekecektir. Bu durumda bankacılık sisteminin bilançosu:
Sistemde kimsede fon fazlası yoktur. Merkez bankasına yatırılacak zarurî karşılık için yeniden Merkez bankasından borç alınabilmesi için karşılığında teminat olarak devlet tahvili verilmesi gerekmektedir. O tahvilleri de lakin para yatırarak alabilecekleri için kısır döngü vardır: para için tahvil lazım, tahvil için para. Bu durumda her 2 banka öteki kaynaklara yönelmek zorundadır. Bunların içinde birinci akla gelen öteki maksatla tutulan devlet tahvillerinin teminata verilmesidir.
Görüldüğü üzere “başka hedefle tutulan devlet tahvillerinin teminata verilmesi” kendi kendini fonlayan bir yapı değildir. Bankanın bu rezervi sonsuz değildir ve bu kaynak tükendiğinde kredilerin fonlanması için öbür kaynakların devreye girmesi gerekmektedir. Bu kaynaklar dış finansman (döviz borçlanarak ve açık durum metoduyla TL yaratmak) ve öteki varlıkların elden çıkartılması olarak özetlenebilir.
Sonuç olarak ne kadar kredi talebi olursa olsun ve kredi kendi mevduatını yaratsa bile verilebilecek kredi ve mevduatın hudutları teminat ve zarurî karşılık oranları vasıtasıyla Merkez bankaları tarafından denetim edilirler.
Neden bankalar mevduat için savaşırlar?
Bilinen bir kelam vardır: “Bir banka ziyandan değil, likidite yüzünden batar”. Üstteki 2 bankalı örnekte B bankanın 80 TL fon fazlasını, biraz da çaresizlikten, K bankaya plase ettiğinden bahsetmiştik. Pratikte işler o kadar kolay gelişmez. Bankalar risk algıları yüksek kurumlardır. Müşterileri ile teminat, limit, kredi alakasına giren bankaların başka bankalar için bunu yapmadıklarını düşünmek yanlış olur. Bankaların da birbirlerine limitleri vardır ve bir yere kadar karşılıksız plasman yapsalar bile bunlar kısa vadeli (gecelik/haftalık) kaynaklardır. Üstteki örnekte B banka limit nedeniyle gelen mevduatın yalnızca 50 TL’sini K bankaya verebiliyorsa, K bankanın 30 TL daha fon bulması lazımdır. 1 Merkez bankası + 2 bankalı sistemde bu sorunu 100 TL kredi ile çözmek imkansız gözükmektedir. Bu durumda K bankası 16 TL net mevduatına (20- 4 TL ZK) ve 50 TL B bankası limitine güvenerek yalnızca 66 TL kredi verme yoluna gidecektir. Münasebetiyle en baştaki sorumuza geliyoruz: “Ne kadar krediyi fonlayabiliriz?”.
Bankacılıkta vadesiz bile olsa mevduatın pahası yüksektir. Rastgele bir zorluk yahut kriz vaktinde bankalar ortası mevduat uçup giderken, mevduat çekilişi hudutlu olur. Üstteki örnekte görüldüğü üzere mevduatı yüksek olan B banka kredi vermese bile rahatlıkla birtakım varlıkları edinebilirken K banka her gece B bankasının hazinecisinin sıhhatine şükretmek durumundadır. Kısaca bir banka için, kendi yaratsın yaratmasın, mevduat son derece kıymetlidir.
Sermaye yeterliliği
Bir bankanın istediği kadar kredi verememesinin bir başka nedeni ise sermaye yeterliliği rasyosu (SYR) denilen düzenlemedir. Basel kriterleri olarak da anılan düzenlemelere nazaran bankalar lakin sermayelerinin makul bir oranı kadar kredi verebilirler. SYR oranının %8 olduğu durumda sermayelerinin 12,5 katı ( ) kadar kredi verebilirler. Öte yandan devlet tahvillerinde, risk %0 olarak tesbit edildiğinden, devlet tahvili alımında rastgele bir hudut yoktur.
Bankacılıkta yalnızca mecburî karşılık ve sermaye yeterliliği üzere 2 düzenleme bile kredilerin oluşması, münasebetiyle “para yaratılması” önünde önemli bir manidir. Aktüel bir bilgi vermek gerekirse BDDK taban SYR % 12 olarak belirlemiş iken bankacılık kısmının SYR’si hiçbir vakit %15’in altına düşmediği aşağıdaki grafikten de görülmektedir. Başka bir deyişle bankalar sermayelerinin 8,3 misli kredi verebilecek iken 5 ile 6,7 misli ortasında kalmışlar. Türkiye’de hiçbir vakit “kredi talebi yetersizliği” diye bir kavram olmadığının da altını çizerek SYR’nin 2003- 2022 ortasındaki gelişimi aşağıdaki grafikte verelim.
Kaynak: BBDK
Devletin para basması
Devletin harcama yahut yatırım yapmak için de vergi toplamasına gerek yoktur, bütün bunları borçlanarak yapabilir. Sanılanın bilakis Devlet’in para basma yetkisi yoktur fakat bütçe açığı verme ve borçlanma yetkisi vardır. Bu borçlanma da para yaratır. Devlet rastgele bir harcama yapmak istediğinde Merkez bankasındaki hesabından ödeme yapmak durumundadır. Bu hesapta para olması için tıpkı özel şirket ve şahıslar üzere kredi alması lazımdır. Evvelce Merkez bankasından avans olarak alabiliyorken 2001 krizinden sonra bu yol yasaklandı. Süreç biraz daha dolambaçlı bir hal aldı: Tahvil ihalesi açılır, bankalar tahvil alır (1.işlem), bu tahvilin parasını ödemek için Merkez bankası ile Repo yaparlar(2.işlem). Sonuç Merkez bankasında tahvil, Hazinede para oluşur. Süreçlerin kayıtları:
1.işlem sonucu
2.işlem sonucu
Repo süreci sonucunda Bankada vadede tahvil alacağı, Merkez Bankasına borç oluşur.
Sonuçta banka burada aracılık yapmış Merkez bankası Hazine’ye kredi açmış para yaratılmıştır. Bankaların kredi vermesinden farkı bu süreç bilançosunda gözükmektedir.
Bu sürecin banka açısından ne mecburî karşılık ne de SYR istikametinden bir kısıtlaması yoktur. Bu prestijle bu sonsuz bir döngü olarak düşünülebilir. Fakat banka tahvillerin kesin sahibidir, repo yalnızca kısa vadeli bir değiş tokuş (Swap) sürecidir. Tahvillerin vadelerinin 2 yıldan uzun olmaları buna rağmen Repo vadelerinin 1 hafta olmalarından ötürü bir vade riski mevcuttur. Yakın vakte kadar bankaların %25 olan tahvil faizlerine karşı %12’den fonlama imkanları vardı. Yalnız 5 yıl boyunca %25 sabit faizli yatırım yapıp 1’er haftalık %12 oranı ile çevirmelerin ne kadar devam edeceğini yalnızca bankalar değil bu faizleri tesbit edenler de bilmiyorlardır.
Tahvil ile para yaratmanın başka 2 kısıtından biri Merkez bankasının bilançosunda taşıyabileceği devlet tahvili ölçüsünün sınırlanmasıdır. Öbür kısıt ise Hazine’nin bütçe kanunları ile borçlanmasının sınırlanmasıdır. Bu 2 denetim sisteminin son yıllarda ne kadar tesirli çalıştığını bilmiyorum zati yazının konusuna girmemektedir.
Bereketli ve kısır para
Öte yandan Hazine’nin yaratıp harcadığı para bankacılık sistemine mevduat olarak girecektir. Bu da bankaların aradığı ek kaynaktır. Burada tanıdık para çarpanını görebiliriz: 100 TL’lik (hazine kaynaklı) mevduat artık 5 defa ZK kesintisine uğrayarak ( ) dönüp 500 TL kredi olabilir. Hazinenin tahvilden yarattığı 100 TL doğurup 500 TL kredi ve 500 TL mevduat yaratabilmiştir.
Burada kritik nokta yaratılan paranın merkez bankası bilançosundaki pozisyonudur. Kısır para MB bilançosunda gözükmezken bereketli para MB bilançosunda üretilmiştir.
Yazının başında sorduğumuz soru “Yumurta mı tavuktan çıkar tavuk mu yumurtadan çıkar?” sorusunun karşılığı üzere her ikisinin de de hakikat olduğunu söyleyebiliriz. Lakin birisinin daha bereketli olduğu da ortada.