2 hafta evvel “Türkiye Ekonomik Modeli’nin” geniş açı panaroması başlığı üzerinden tahlil etmeye çalıştığım ekonomik durumumuza kaldığımız yerden bu hafta devam edelim. Bilindiği üzere merkez bankalarının temel misyonu, bir ülkede “fiyat istikrarı” (sürdürülebilir ve istikrarlı bir formda düşük enflasyon) başta olmak üzere iktisatta “tam istihdamı” sağlamaktır. Bir cümle içerisinde söylenmesi çok kolay üzere gözüken bu iki ekonomik parametrenin bir ortada gerçekleştirilmesinin o kadar da kolay olmadığını yaşayarak gözlemlemekteyiz.
Bir iktisatta enflasyon, faizin ana bileşeni olması sebebiyle hakikat idaresi açısından en değerli kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Aslında temel kıymetli olan konu faizdir ve ekonomilerde faizin tarafını hakikat bir biçimde tayin edebilmektir. FED (Amerikan Merkez Bankası) başta olmak üzere global merkez bankaları lider ve yardımcılarının yılda birkaç defa bir ortaya gelerek gerçekleştirdikleri faiz toplantılarının gerisinde da ileriye dönük olarak makroekonomik rotayı gerçek tespit ederek beklentileri uyguladıkları siyasetleri ile uyumlu bir formda tesis edebilmek yatmaktadır.
Günümüzde faiz her ne kadar insan üretimi bir araç olarak görülse de ve merkez bankaları tarafından direkt olarak etkileniyor olsa da, ekonomik büyümenin sonuçları, büyümenin yüksek yahut düşük gerçekleşiyor olması piyasa faizini ve merkez bankasının kararlarını değerli ölçüde etkilemektedir. Bilmemiz gerekir ki her vakit için finansal piyasalarda akılcı, isabetli kararlar vermek, daima rastgele kararlar almaktan çok daha güzel olmuştur.
Yatırım yapmak isteyenler ister üretime yönelik olsun, isterse de menkul değer piyasalarına yatırım planlıyor olsunlar, bütünü kesimlerden ayırmak mümkün olmadığı için, makro ekonomik datalardan bağımsız bir biçimde akılcı kararlar almak mümkün olmamaktadır.
Hele gelişmekte olan ülkelerde bilhassa makroekonomik bilgilerde siyasetin aktif olduğunu ve siyasetin de, makro dataları anlamsız kıldığını söyleyenlere verilecek en hoş yanıt, siyasetçilerin de makro datalardan bağımsız bir biçimde karar almayı, uzun mühlet devam ettiremeyeceklerini tabir etmek olacaktır.
Finansal piyasalar içerisinde yer alan sermaye ve para piyasalarında fiyatlar beklentilere nazaran hareket eder, yani gerçek piyasalarda olanlar değil, olması olası olanlar üzerine kurulmuş senaryolara nazaran oluşur. Bu durum piyasalarda «Beklentiler Alınır, Gerçekler Satılır» tabiriyle ifade edilmektedir. Gerçek dalda bir yatırım başladığında, o yatırımın mümkün sonuçları sermaye ve para piyasasında çoktan satın alınmıştır. Gerçek bölümde yatırım tamamlanıp sonuçları kar yahut ziyan halinde bilançoya yansıdığında, bunun sonucu aslında sermaye ve para piyasalarında çoktan fiyatlanmıştır.
Yatırım ve Kapasite Durumu
Ekonomi içerisinde yatırımın ek kapasite yarattığını düşünürsek ne kadar kapasite o kadar üretim de formunda tabir etmek mümkün olabilir lakin kapasiteler hiçbir vakit %100 kullanılmaz. Yatırımın hem kendisi bir üretim işlevidir hem de ek üretim potansiyeli yaratmaktadır. Bilhassa özgür piyasa ekonomilerinin olumsuz yanlarından birisi de kullanmadığı kapasiteyi yaratabilmesidir.
Yatırım Büyümesi: İnşaat & Makine/Techizat (yıllık,%)
Türkiye’de yatırım büyümesi 2021 yılık 3.çeyreğinden itibaren çok süratli bir daralma trendine girmiş bulunmaktadır. Yatırım büyümesinin son 3 çeyrek içerisinde -%1.9 ile %1.1 ortasında çok önemli bir gerileme kaydettiğini söylemek isterim. İnşaat sektörünün zig zaglar çizerek ilerlediğini ve son 3 çeyrek içerisinde -%9.8 ile -%8 ortasında derin bir daralma devri içerisinde hareket ettiğini görmekteyiz.
Bir iktisatta kapasite yatırım ile yaratılır ve kapasite kullanımı yatırımların yarattığı üretim potansiyelinin ne kadarının fiilen kullanıldığını bizlere göstermektedir. Ekonomide yatırım konuşulduğunda üretim için gerekli olacak olan gerekli teçhizat, ekipman ve inşaat harcamalarının toplamı tabir edilmektedir. Kapasite kullanım oranı bizlere bir periyot boyunca yapılan üretimin, fabrikanın yapılan yatırımları eksiksiz kullanarak çalıştırılması halinde ne kadarının kullanıldığını göstermektedir. Öteki bir deyişle iktisat tam kapasitede çalışacak olsa o iktisatta ne kadar üretim elde edileceğinin bir açıklaması yapılmaktadır. Lakin fiilen her vakit tam kapasite ile çalışmak gerçek hayatta mümkün olmamaktadır. Bölümler bazında kapasite oran hesaplamalarının da ne kadar doğruyu yansıttığı ayrıyeten üzerinde derin tahliller yapılması gereken bir diğer konu olduğunu burada tabir etmek isterim.
Kapasite Kullanımı (%)
Ekonomilerde kapasite kullanım oranını makro seviyede ölçmek daha kolaydır. Mesela rastgele bir kesim içerisinde gerçekleştirilen üretimdeki değişimin, yatırımlardaki değişime oranlanması kapasite kullanım oranının ne kadar değiştiğini göstermektedir. Lakin ölçümü bu biçimde gerçekleştirirsek yalnızca kapasite kullanım oranındaki değişimi hesaplamış oluruz, oranın kendisini değil. Yeniden de değişim oranı bir evvelki bilinen kapasite kullanım oranı üzerine uygulanarak bir sonraki kapasite kullanım oranı hesaplanabilir.
Ekonomi içerisinde rastgele bir talep artışı görüldüğünde, üretim arttırılacak ve kapasite kullanımı artacaktır. Şayet üretim optimum kapasite kullanımı üzerindeyken talep artışının devam etmesi durumunda ekstra oluşan talebi karşılayabilmek için üretim yapılırken artan maliyetleri karşılamak için fiyatlara artırım yapılması da kelam konusu olabilecektir.
Ekonomi içerisinde faaliyet bölümlerde talepteki artışın tesiriyle kapasite kullanımını artıran üreticiler, yeni kapasite yatırımına gitmeden evvel eser fiyatlarını arttırırlar. Talep artışı bir yandan enflasyona sebep olurken bir yandan da üreticileri daha fazla üretim yapmak için yeni yatırım yapmaya teşvik eder. Genel bir yaklaşım olarak imalat sanayi ortalaması olarak %85 kapasite kullanım oranı optimum seviyede en yüksek düzey olarak kabul edilir. Kapasite oranları bu düzeyin üzerine çıktığında enflasyon hızlanır. %80’nin altında kapasite kullanım oranı ise, ekonomik büyümenin azaldığı iniş devirlerinde görülür. Kapasite oranlarında %75’in altı görüldüğünde iktisadın sakinliğe girildiğini söylemek mümkündür.
Kapasite kullanım oranlarının mevcut hareket sonları ülkeden ülkeye ve kelam konusu ülkelerin endüstrilerinin teknolojik yapısına ve çeşitliliğine nazaran değişmektedir. Kapasite kullanım oranlarının düzeyleri, bir iktisattaki potansiyel üretim imkanlarına dair sonlarını da bizlere göstermektedir. Bu yüzden bu aralıklara ekonomistler, merkez bankalarının yetkilileri, analistler,..vs. «çıktı açığı-output gap
Çıktı Açığı
Bir ülkede yatırımlar arttıkça, çıktı açığı aralığının üst sonları da üst yanlışsız genişleyecektir. Dolayısı ile cari çıktı açığı aslında optimal kapasite ile mevcut kapasite kullanımı ortasındaki uzaklıktır. Bu ara daraldıkça fiyatlar üzerinde artış baskısı-enflasyon artacaktır, ara azaldıkça enflasyon baskısının azalacağı düşünülecektir. Türkiye’de 2020 Covid-19 devrinde yaşanan derin ekonomik daralma ile birlikte çıktı açığında gözlenen süratli geriye çekiliş 2021 yılında tekrar Covid-19 devrine gerçek geri gelmiştir. Fakat bilhassa son 3 çeyrektir yaşanan ekonomik bilgilerdeki gerileme çıktı açığının tekrar 2022 yılının ikinci yarısında aşağı tarafta bir eğilim sergileyebileceği beklentisi oluşturmaktadır.
Enflasyonu Kimler Sever?
Bu sorunun temelinde tek somut yanıtı herhalde borç alanlar ve günümüzde derin %50 üzerinde negatif faiz ile borç alabilenler olurdu diye düşünüyorum! Zira yüksek enflasyon ortamı altında şanslı azınlık kesitin borçlarını geri ödeme sürecinde katlandıkları fedakarlık umduklarından çok daha az olacaktır. Ayrıyeten ekstra vergi getirmekten çekindikleri (ÖTV hariç) yahut harcamaları kısmaya yürek edemedikleri (Seçim öncesinde hazine borçlanmayı yükseltiyor) için hepsinin yerine enflasyon aracılığı ile kısa vadede vergi gelirlerinin artmasından keyif duyan devlet yöneticileri, enflasyon vergisini bir kurtarıcı görüyor olabilirler. Nasıl olsa seçim sonrasında acı reçete daima birlikte içilecektir.
Diğer taraftan da borç verenler ve sabit bir gelirle çalışanlar, fiyatların daima artması sebebiyle enflasyondan en fazla ziyan görenler olduğunu hatırlatmaya herhalde gerek yoktur. Zira bu iki küme da çok yüksek enflasyon yüzünden satın alma güçlerinde çok kayıplara uğramaktadırlar. Bu durum karşısında açıkcası ellerindeki yaptırım güçleri de çok sonludur. Sonuçta sabit gelirliler enflasyon telafisini çok geç yahut eksik alırlar, ortadan geçen vakitte ise, ortaya çıkan fark devletin, patronun enflasyon çıkarı olmaktadır.
Ekonomi içerisinde talep yaratacak olan makro ekonomik siyasetlerde karar alıcıların ısrar etmesi halinde artan fiyatlar, çalışan bölümlerin alım gücü telafisi için tekrar fiyat artışlarını beraberinde getirecektir. Bu durumun devamı fiyat artışını besleyen bir enflasyonu, enflasyonu besleyen fiyat artışı yahut öbür bir deyişle düzeyi daima yükselen ücret-fiyat enflasyon spiraline dönüşecektir. Aslında fiyat enflasyonunu ekonomik büyüme ödünleri verilmesi hasebiyle kısmen emek piyasasındaki sıkışmanın yarattığı bir maliyet enflasyonu olarak da pahalandırmak mümkündür.
Tüketici ve Gerçek Dal Güveni
Ekonomilerde tüketicilerin beklentilerini olumlu bir vaziyete getiren yahut daha da kötüleştiren faktörlerin başında öncelikle istihdam ile ilgili trend gelmektedir. Tüketicilerin iktisat içerisindeki alım güçlerinde yaşanacak bir artış da başka bir faktör olarak talebi güçlendirir. Öbür yandan iktisatta genel fiyat düzeyinin düşmesi lakin istihdamın düşmemesi hallerinde de fiyatlar artmamış olsa bile bu durum tüketicilerin alım gücünü arttırır ve hanehalkının daha fazla tüketmesini teşvik eder. Ekonomilerde tüketici beklentilerindeki değişimleri evvelden görüp, iddia etmek, enflasyonun gidişatı hakkında sağlam öngörüler sağlamaktadır. Bunun için tüketicilerin beklentileri her ay çeşitli anketlerle ölçülmeye çalışılır. (TCMB Piyasa İştirakçileri Anketi gibi)
Tüketici İnancı ve Gerçek Dal Güveni
Türkiye’de her iki inanç endeksinde yaşanan derin ayrışma 2020 Covid-19 periyodu içerisinde çok bariz bir hale gelmiştir. Kredi teşvik kanallarının gerçek kesim tarafına çok daha fazla ölçüde kullandırılması ve enflasyondaki süratli artışa yönelik gerçek bölümün gerekli hazırlıklarını hanehalkına kıyasla çok daha evvelden yapabilmesinin sonuçlarını her iki endeks üzerindeki ayrışmadan net bir halde görebilmekteyiz.
Son Kelam: Öğrenilmiş çaresizlik ortamından kurtulmak kolaydır, kâfi ki evvel değişimi talep ediniz…