Tarihi hatırlamakta yarar var
Finans piyasası içinde olanlar hatırlarlar 2013 yılı Mayıs ayı tüm dünyayı finansal olarak etkileyen bir sürecin başlangıcıdır. ABD Merkez Bankası Federal Reserve Lideri Ben Bernanke o tarihlerde 3.3 trilyon dolara ulaşmış bilançolarının yavaş yavaş küçültülebileceği sinyalini vermişti. Bu sinyal bile piyasalarda fiyatlamaları allak bullak etmeye yetti. FED bilançosunu o tarihten sona 4.3 trilyon dolara çıkartıp; küçülmeye 2018 Mart ayında başlayabilmişti. 2013 Mayıs sonunda bu gelişmeler ortaya çıktığında Türkiye kredi derecelendirme kuruluşlarından yatırım yapılabilir notunu almış ve yoluna emin adımlarla devam edecek üzere görünürken evvel Seyahat Olayları ile başlayan sonrasında 15 Temmuz darbesi ve kendisine has bir başkanlık sistemine geçişle devam eden, hem siyasi hem de ekonomik olarak büyük iniş çıkışlar yaşayacağı bir periyoda giriyordu.
2013 yılında hayli yavaş ancak sonrasında Cumuhurbaşkanlığı başkanlık sistemine girişimizle birlikte hızlanan, şeffaflığın ve hesap verilebilirliğin yerini büyük bir sis, toz bulutunun alması kamu kaynaklarının hoyratça kullanılmasına ve Türkiye’nin idare manasında önemli düşüncelere girmesine yol açtı.
İdarenin zaafiyetlerini, borç idaresi manasında ele aldığınızda bile durumun nasıl vahim bir noktaya geldiğini, gelir dağılımını nasıl bozduğunu, yoksulluğu nasıl artırdığını rahatça görmeniz mümkün olabilir. Vereceğimiz örnekte ekonomist Haluk Bürümcekçi’nin yaptığı tahlillerden de yararlandığımızı söylemekte yarar var.
Evvel şu noktayı vurgulayalım. Türkiye tasarruf açığı olan, yatırım yapmak ve büyümek için yurtdışı yatırımcıların tasarruflarına gereksinim duyan bir ülke. Bu sebeple bilhassa 2003 yılından itibaren özel kesimin yatırımlarına finansman bulması için kıymetli ölçüde yurtdışı kaynaklara yöneldiği görülüyor.
Kaynak: Turkey Veri Monitor
Kaynak : Turkey Veri Monitor
Bu trend 2018 yılı 1. Çeyreğine kadar devam ediyor. Tabi burada yatırımların ne olduğu, büyümenin nereden geldiğine bakmak da başka bir yazının konusu. Biz şimdilik bilhassa 2018 yılından itibaren ortaya çıkan gelişmelere ve son devirde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da dahil olmak üzere yabancı para cinsinden Türkiye’nin kamu kesiminin döviz konumunun nasıl değişim gösterdiğine bakalım. Bu döviz pozsiyonu değişikliği kur riski idaresi yapılmadığında Türkiye Cumhuriyeti Hazinesini ve buna nazaran vatandaşın cebini nasıl etkiliyor, ülkedeki gelir dağılımına neler yapıyor ve pandemi koşullarını yaşadığımız bu harikulâde devirlerde ülkeler ortasında nasıl farklılıklar ortaya çıkarıyor onu ortaya koymaya çalışalım.
Tehlikenin Farkında mıyız?
Gerçek kesimin Şubat 2021 periyodunda net döviz konum açığı 155.3 milyar. Bu sayı 2018 birinci çeyreğinde 223 milyar ABD dolarına kadar çıktıktan sonra bu tarihten itibaren daima azalıyor ve Mart 2018-Ocak 2021 devrine kadarki müddette net olarak 67.7 milyar yabancı para borçlar ödeniyor.
Hanehalkı döviz konum fazlası 2021 yılı sonunu 150.3 milyar dolar ile kapattıktan sonra Ocak sonunda 149.5 milyar dolar ve Nisan sonunda 140.9 milyar dolar oluyor. Ağustos 2018- Nisan 2021 periyodunda hane halkı döviz konumunu (Dolar+Altın ve Euro) 53.7 milyar ABD doları artırıyor. Bu hesaplamalara hane halkının yurtdışı döviz varlıkları konumu bilinmediğinden dahil edilmiyor.
Hazinenin net döviz durum açığı ise Mart ayında 121.3 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Hazinenin Mart 2021 prestiji ile döviz borcu 134.5 milyar ABD dolarıdır. 2008 yılına kadar sıfırlanan lakin 2018 yılından itibaren yapılan döviz cinsi tahvil ve altına dayalı tahvillerle yine artan döviz cinsi iç borç ölçüsü olan 33.8 milyar ABD doları bu meblağın içindedir. Hazinenin 2018 Eylül ayında 88 milyar dolar döviz borcu o tarihten bu yana 46.5 milyar dolar artmıştır. Artışın en kıymetli nedeni yurtiçinden yapılan 33.8 milyar dolarlık borçlanma olarak görülmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (TCMB) net döviz durumuna bakacak olursak burada da kıymetli bir konum açığı olduğu görülecektir. 30 Nisan 2021 tarihi itibarıyle TCMB’nin net döviz konum açığı 41 milyar dolardır. Bilanço içi dış varlıklar ve döviz yükümlülükleri kaleminden TCMB’nin bilanço dışı swap ve Vadeli Süreç Borsasındaki konumları eklendiğinde bu sayı bulunmaktadır. 2019 yılı başından itibaren, yolları konusunda hala bilgi sahibi olmadığımız 128 milyar ABD doları TCMB rezervlerinin satışı bu pozsiyon açılmasında en kıymetli nedendir.
İktisattaki aktörlerin döviz konumu ile ilgili bu bilgiler sonrasında eldeki Şubat 2021 datalarını tekrar gözden geçirdiğimizde TCMB’nin döviz konum açığının 42.5 milyar dolar Türkiye Cumhuriyeti Hazinesinin de 127.5 milyar dolar olduğunu göz önüne aldığımızda, kamunun toplam döviz konum açığının 163.3 milyar ABD doları olduğunu ve bu sayılara KOİ projelerinden ve Türkiye Varlık Fonundan gelebilecek potansiyel döviz yükümlülüklerini de dahil edilmediğini söyleyebiliriz.
Gerçek dalın ve hane halkının döviz durumunun kapanmaya ve döviz fazlasının artmaya başladığı 2008 Ağustos ayında toplam döviz konum açığı 55 milyar ABD doları olan kamunun, geldiğimiz noktada konum açığı üstte da belirtildiği üzere 163.3 milyar ABD doları olmuştur. Böylelikle 108.3 milyar ABD doları kur riski gerçek daldan ve hane halkının üzerinden kamunun üzerine geçmiştir. Bu noktada aslında hane halkının portföy tercihi daha fazla döviz cinsi varlıklara kaymıştır demek yanlış olmaz. Döviz cinsi varlıkları artan hane halkının tabana yayıldığını ve servetin geniş bir kitleye yayıldığını da söyleyemeyiz. Yani toplumun küçük bir kısmı döviz varlıklarını artırırken, döviz kurunda meydana gelen yüksek oranlı artışlardan makul ölçüdeki az bir yatırımcı kitlesi faydalanmıştır.
Başkanlık sistemi ile uçan iktisat değil kur, faiz, faiz ödemeleri ve borç stoğu oldu
Tüm bu gelişmelerin Türkiye üzerinde epeyce büyük negatif tesirleri kelam konusu olmuştur. Gerek kamu maliyesindeki bozulma, gerek döviz açığının faal yönetilmemesi Türkiye’yi yatırım yapılabilir kredi notunun beş basamak altına düşürerek risk primini kıymetli ölçüde artırmıştır. Öteki tarafta makroekonomik dengelerde de değerli bozulmalar kelam konusu olmuştur.
Kaynak: Bloomberg
Enflasyonun denetimden çıkması faizler üzerinde de kıymetli bir baskıyı beraberinde getirmiştir. Temmuz 2020 de faizlerin düşüşünün kıymetli bir nedeni düzelen enflasyon görünümünden daha çok, Nisan 2020’de bankacılık bölümüne uygulanmaya başlanan Etkin Rasyosudur. Özetle Türkiye Hazinesi geçmiş periyot ortalamalarının neredeyse iki katı faiz ödemektedir.
Kaynak: Bloomberg
Tüm bunların öteki bir sonucu faiz ödemelerinde kendini göstermektedir. 2018 yılından itibaren artan kur ve faizler nedeniyle 2017 yılına kadar ortalama 50 milyar TL olan yıllık faiz ödemeleri 2018 yılından itibaren değerli ölçüde artmış ve 2018, 2019 ve 2020 yıllarında sırasıyla 74 milyar TL, 100 milyar TL ve 134 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. 2021 yılı faiz masrafı ise 180 milyar TL olarak bütçelenmiştir.
Kaynak: Turkey Veri Monitor
Bugün geldiğimiz noktada ABD Dolarının TL karşısındaki pahasının 8.40 seviyesinde ve 2018, 2019 ve 2020’de ortalama dolar kurunun sırasıyla 4.79, 5.65 ve 6.98 olduğu akılda tutulduğunda öncelikle kur ve sonrasında faiz artışları sebebiyle toplam borç stoğumuz da Cumhurbaşkanlığı başkanlık sistemine geçişimiz sonrasında 2018 Haziran ayından itibaren neredeyse iki katına çıkmış ve 970 milyar TL seviyesinden 1 trilyon 950 milyara ulaşmıştır.
Varlığı varlıklıya yükümlülüğü de vatandaşın sırtına
Bu derece ağır bir maliyet elbet makûs bir idarenin yapıtıdır. Bu maliyeti ödeyen de tekrar maalesef vatandaş olmaktadır. Tüm bu maliyetin burada kalacağını söylemek ise iyimserlikten öte değildir. Eriyen ve negatife düşmüş olan rezervler, dış borç stoğunun 450 milyar dolar ve Gayri Safi Ulusal Hasılanın %62.8’ine ulaştığı, üstelik Kamu Özel İşbirliği ve Türkiye Varlık Fonu üzere borçlanma yapısı şeffaf olmayan kurumlar dolayısı ile gelebilecek ek yüklerin bilinmediği ve risk idaresinin neredeyse hiç yapılmadığı, kısaca kırılganlığın hiç olmadığı kadar arttığı bir ortamda mevcut seviyelerin korunması epeyce güç görünmektedir.
Tüm bunların bizleri getirdiği üzücü bir sonuç kelam hususudur. Kaynak idaresini ve dağılımının devlet eliyle ve ideolojiye dayalı olarak yapılmasının son derece berbat sonuçlar doğurduğu bir kere daha yaşanarak görülmüştür. Risk idaresi tam da bu noktada değerlidir. Riski yönetmek için rezervlerinizi ve yedek akçelerinizi ideolojiniz uğruna harcadığınızda, vatandaşınızdan helallik istemek durumuna düşmeniz şaşırtan olmaz. O yüzden varlıklarla yükümlülüklerin yer değiştirmesinde varlıkları varlıklılara yükümlülülkeri de vatandaşın sırtına yükler ve direkt yardım yapan sondan üçüncü ülke olarak grafiklerde yerinizi alırken vatandaşını en çok borçlandıran iktidar olarak bununla övünürsünüz.
Kaynaklar:
- Haluk Bürümcekçi : Not Defterimden 17 Mayıs 2021
- Hazine ve Maliye Bakanlığı
- Turkey Veri Monitor
- Bloomberg
FÖŞ sordu: Bu İktisat Niçin Hala Batmadı Ya?
Kerim Rota Yazdı: ‘Reklamın Berbatı, Opsiyonun Çıplağı Çekilmez..’
Güldem Atabay: Bayram geçti, “tek seferlik” bayram şekeri arttan geldi