“Beş yıllık bir gece hayal edebiliyor musunuz? Düş yok, uyanma yok, dokunma yok, tat yok, koku yok, görme yok, ses yok, işitme yok, hiçbir şey yok… Hiçbir şey duymadım, hiçbir şey görmedim, hiçbir şeye dokunmadım, hiçbir şey koklamadım. Meyyit gibi…”
2:10: Bu sefer tam manasıyla uyanığım.
2:14: Bu sefer nihayet uyandım.
2:35: Bu kere büsbütün uyanığım.
9:40: Evvelki tezlere karşın, birinci kez uyandım.
10:35: Ben büsbütün farkındayım, birinci defa uyanığım.
…
“1985 yılında İngiliz müzisyen Clive Wearing’e soğuk algınlığına neden olan bir virüs enfekte oldu. Ne yazık ki bir talihsizlik yaşandı ve virüs Wearig’in beynine saldırdı ve bu enfeksiyon sonrasında müzisyenin beyninde önemli bir hasar ortaya çıktı. Wearing, bu hasar sonrasında geçmişi hatırlamıyordu, geçmişi hatırlayamadığı üzere geleceğe dair yeni hiçbir anının kaydı da artık olmuyordu. Birtakım ruhsal gerilimin neden olduğu sendromlarda yakın vakit korunurken, eski anılar kaybolduğu durumlar yaşanmaktadır. Nörolojik hafıza bozukluklarında ise, daha uzak geçmişe ilişkin anılar koruma edilme eğilimindeyken, yeni edinilen bilgiler kaybolmaktadır. Weairng ise her ikisini de birebir anda yaşıyordu. Eski anılarına dair hafızasında bir kayıt yoktu ve yeni anılar da hafızasında oluşamıyordu. Unuttuğu şeyleri öğrenmeye çalışması bile bir işe yaramıyordu zira şuuru yerine geldiği vakitlerde yalnızca yedi ile otuz saniye Wearing ile kalıyordu. Akabinde beyni şuurunu kapatıp tekrar açıyordu. Kısaca, yeni olaylar ve tecrübeler neredeyse oluşma anı ile tıpkı anda siliniyordu, gözlerini her kırpıp açtığında yeni bir ana uyanıyordu. Bu durum Wearing için hiç bitmeyen bir ıstırap haline gelmişti zira geleceği hayal etmek geçmişi hatırlamak kadar zordu. Bu ıstırap biraz daha olsun azaltabilmek için günlük tutmaya karar verdi ve üstteki vakit çizelgesi Wearing’in şuurunun geri geldiği anları gösteriyordu. Hiçbir vakit nitekim ne vakit uyandığının farkına bile varamıyordu. Zamansızlık ve hatırasızlığın olduğu bellek hapishanesinde sıkışıp kalmıştı.” (Sacks, 2007)
Unutmak… Birçok insanın bir ödül üzere gördüğü lakin bunu gerçek manada yaşayanların, büyük bir ıstırap olarak tanımladığı kavram. Clive Wearing da bellek kaybının bir çeşidi olan Amnezin ’in en ağır halini yaşıyordu. Onun için bu hastalık adeta ölümdü zira kendisini tanımlayacak hiçbir anısı artık kendine ilişkin değildi ve yeni bir hatıra da oluşturamıyordu.
İnsanların hafıza kaybı yaşaması için yalnızca bir virüse, ağır bir travmaya ya da bir beyin sarsıntısı yaşamasına gerek yoktur. Aslında birçok insanın beyin yorgunluğundan kaynaklanan kısa vadeli hafıza kayıpları vardır. Hayatın olağan akışında bellek çok fazla oyunlar oynayabilir. Örneğin dejavu; çok fazla kişi tarafından bilinen, birtakım dini kavramlarda bir evvelki hayatın yansıması manasında kullanılan, yaşanılan anı daha evvel yaşamış olma duygusu manasına gelen bir bellek yanlışıdır. Pekala ya Dejavu kavramının karşıtı manasında kullanılan Jamais vu sözü?
Jamais vu da Dejavu üzere genelde beklenmedik bir anda ve apansız gelen beyindeki aksaklık durumudur. Görülenler, duyulanlar sinirsel yollarla aktarılmaya devam ederken beyin gerçeklikten kopar ve temporal loblar anıyı anımsarken aşinalık ile ilgilenen nöronlar iletmesi gereken bilgiyi iletmez ya da geç iletir. Ortaya çıkan bu vakit farklılığı da hafıza kaybına neden olmuş olur. Jamais vu’dan ötürü her gün yaptığınız ve aşina olduğunuz mevzular size bir anda yabancı gelmeye başlar. Örneğin her gün kullandığınız yolda yürürken bir anda o yolu tanıyamazsınız ve etraftaki her şey size yabancı gelir ya da daima konuştuğunuz arkadaşınızın ismini unutursunuz yahut arkadaşınızın ismi size arkadaşınızın çağrışımını uyandırmaz.
Dejavu alanında değerli çalışmaları bulunan Nöropsikolog Chris Moulin çocukluğunun bir kısmı demans hastası olan dedesi ile geçmişti. Bunun da tesiriyle hafıza ile ilgili hastalıkları araştırmaya yönelmiş ve 2006 yılında Sidney Leeds Üniversitesindeki çalışma arkadaşlarıyla birlikte Jamais vu hakkında bir araştırma yapmıştı. Bu araştırmada 92 istekli 60 saniye içerisinde otuz sefer “kapı” sözünü yazacaktı. Araştırma kolay gözükmesine karşın istekli deneklerde ortaya çıkan sonuç epey şaşırtıcıydı. Zira gönüllülerin %68’inde kapının gerçek olduğuna dair şüphelenmeler başlamıştı, kimi iştirakçiler; “boş bir şey heceliyormuşum” ya da “yazdığım sözün uydurma bir söz olduğunu düşünüyorum” vb. cümleler kurmuştu. Moulin’e nazaran tanıdık bir şeye uzun mühlet maruz kalan şahıslar anlamsal doygunluğa ulaşmakta ve bu doygunluk noktasında beyin hudutları çalışırken olağandan daha fazla güç harcamaktaydı. Belirli bir müddet geçtikten sonra beyin yorgunluğu başlayarak tanıdık şahıslar, yerler yahut olaylar yerini bir yapaylığa ve geçersizliğe bırakmaktaydı. Kısaca tabir etmek gerekirse; bir şeye uzun müddet bakmanız durumunda zihin yoruluyor ve baktığınız şeyin taşıdığı mana yitiyor, şahıslarde tanıdık gelen şeylere uzaklaşıyor ya da anlık bir devir hatırlayamıyor.
Büyük Buhran’ın başlangıç işaretlerinden biri olarak görülen 1929 yılında Wall Street çöküşü meydana geldi. Bu çöküş piyasaya “Black Friday” kavramını kazandırdı. Hatta piyasanın çöküşünden evvel en kuvvetli satışların Perşembe günü olmasından ötürü kriz “Black Tuesday” olarak da isimlendirilmiş ve piyasa bu türlü bir kavrama sahip olmuştu. Ortaya çıkan ekonomik buhran ve borsa çöküşü o kadar kuvvetliydi ki bu türlü bir çöküşün tekrar yaşanmaması için birçok çalışmalar yapılmıştı. Ama tarih 19 Ekim 1987’yi gösterdiğinde, piyasaların en büyük krizlerinden biri olan meşhur “Black Monday” ortaya çıktı. Bu kriz sonrasında da araştırmalar yapılmış ve yatırımcıların davranışlarını anlayabilmek için anket çalışması oluşturulmuştu. Yaklaşık 1000 yatırımcı tarafından yanıtlanan ankete gelen yanıtlara nazaran; hem alıcılar hem de satıcılar 19 Ekim tarihinden evvel pazarın çok bedelli olduğunu düşünüyorlardı ama buna karşın borsada süreç yapmaya devam ediyorlardı. Zira tıpkı vakitte deneye katılan birçok yatırımcı piyasanın gidişatını öngörebileceği düşünüyordu. Lakin ne 19 Ekim tarihinde ne de başka tarihlerde yatırımcılar, piyasaların tarafını öngörebilmekte yetersizlerdi. Birebir yanılgıyı tekrar yapmayacağını söyleyen yatırımcıların yaşadığı yabancılaşma nedeniyle üstte da gördüğünüz üzere piyasalar çok fazla kara günlere sahiptir.
Bir bahse yahut bir alana odaklanabilmek başarılı olabilmek için kıymetli mevzulardan biri olarak bahsedilir. Lakin devamlı hale gelen şeylerde çoklukla beyinde odaklanma durumu değil otomatik sistem devrededir. Yapılan deneydeki kapı sözünü düşünün her gün fiziki olarak gördüğünüz hatta gün içerisinde tekraren dokunduğunuz bir söz bile 60 saniye içinde size saçma, uydurma ve manası olmayan bir söz olarak gözükebiliyorsa, her gün yürüğünüz yolu, devamlı konuştuğunuz arkadaşınızın ismini ansızın unutabiliyorsanız bu neden devamlı süreç yaptığınız pay senetlerinde yaşanmasın?
Şayet Wearing üzere, kendisiyle gayret edemeyecek bir hastalığa sahip değilseniz, anlık hafıza kayıplarınıza karşı tetikte olmalı ve onlarla savaşmalısınız. Her bir anı kıymetlidir. Gerek geçmişte olsun gerekse yaratılacak yeni anılar da olsun. Zira sizin anılarınız, piyasanın anılarını oluşturan hücreler üzeredir. Piyasalar, bu anıları oluşturan gerçekliklerin yaşanmışlıklarıyla birikerek ilerler. Piyasanın, onu oluşturanların meydana getirdiği kolektif bir hafızası vardır. Piyasadaki herkes kusur yaptığında bile bu, kolektif hafıza da “kara bir gün” olarak yer edinir. Kolektif hafıza unutmaz. Siz anılarınızı unutsanız da…
2:10: Bu sefer tam manasıyla uyanığım.
2:14: Bu sefer nihayet uyandım.
2:35: Bu sefer büsbütün uyanığım.
9:40: Evvelki argümanlara karşın, birinci kere uyandım.
10:35: Ben büsbütün farkındayım, birinci sefer uyanığım.
Clive Wearing, uyandığı vakitleri değil uyanık olduğunu fark ettiği vakitleri not alıyordu lakin günlüğündeki bu döngü hiç değişmiyordu, her kezinde birinci kere uyandığını düşünüyordu. Yatırımcıların her ziyan sonrasında yanlışlarını birinci kere farkına vardığını düşünmesi gibi…
“Deja Vu’nun bir de aksisi vardır.
Buna ‘Jamais Vu’ denir.
Daima tıpkı beşerlerle karşılaşıp birebir yerlere gidersiniz, fakat her seferinde birinci kere olmuş üzere hissedersiniz.
Herkes her vakit yabancıdır.
Hiçbir şey tanıdık gelmez.”. Chuck Palahniuk
Cemre Yoldaş
Kaynaklar:
Moulin, C. “The the the the induction of jamais vu in the laboratory: word alienation and semantic satiation”, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09658211.2020.1727519
Sacks, O. “The Abbys” 2007, https://www.newyorker.com/magazine/2007/09/24/the-abyss
427: Dr. Chris Moulin: Deciphering Déjà Vu and Making Sense of Memory
Özvarlık Kârlılığı İle Öne Çıkan Şirketler…
UNCTAD Raporu: Türkiye büyüdü, ancak küçüldü de….
Atilla Yeşilada: Borsa kritik, Altın parlıyor