Bugün, serbestçe hareket eden döviz kurları birçok büyük ülkeye kaybettiğimiz ekonomistler Richard Cooper, Robert Mundell ve John Williamson’ın düşündüğünden daha uygun. Lakin birtakım ülkeler sabit döviz kurlarıyla yeterli işlerken, dünya ülkelerinin en az yarısı sabit kur rejimi ile tam özgür kur rejiminin ortasında bir yerde.
Büyük milletlerarası ekonomistlerden oluşan bir kuşağı anmak gerekli. Richard Cooper 23 Aralık’ta, Robert Mundell 4 Nisan’da ve John Williamson 11 Nisan’da öldü.
Üçü de çeşitli hususlarda değerli katkılarda bulundu ve her vakit başlangıçta amaçlanan manada olmasa da, bugün hala kullanımda olan unutulmaz tabirler ortaya çıkardı. Daha net olarak, üçü de optimal para ünitesi düzenlemeleri hakkında devam eden tartışmalarda rol oynadı. Üçü de piyasa tarafından belirlenen değişken döviz kurları sisteminden ve önerilen reformlardan mutlu değildi. Merkez bankaları döviz kurlarına müdahale etmeli mi, avro bölgesi üyelerinin yaptığı üzere bağımsız para ünitelerini büsbütün terk etmeli mi? Yoksa diğer bir yol olabilir mi?
Williamson “başka bir yol” kampını yönetti. Sabit kurlardan daha fazla esneklik, büsbütün özgür olan kurlardan daha fazla istikrar sağlayan orta döviz kuru rejimlerini savundu. Birincisi, yarattığı bir terim olan “sürünen çıpası” (crawling peg), bilhassa 1980’lerde ve 1990’ların başında Latin Amerika’da tanınan oldu. Bu düzenlemeye nazaran ülkeler, üreticilerinin milletlerarası alanda fiyat rekabetini korumak için aylık küçük devalüasyonlar yoluyla enflasyonla yaşamaya devam eder.
Williamson ayrıyeten, ülkelerin döviz kurlarını evvelce belirlenmiş bantlar altında tuttukları “hedef bölge” olan öbür bir orta rejimi de hedefledi. Amaç bölgeyi dolar, euro, yen ve başka ana para ünitelerine bile uygulamak için tekliflerini tekraren güncelledi.
Lakin bu düzenlemeler en çok gelişmekte olan pazarlar ortasında popülerdi. Botsvana ve Singapur’un bugün hala yaptığı üzere, birçok kişi Williamson’ın sepet, bant ve sürünen kur sistemlerini değişik hallerde eşleştirerek bugün hala kullanmakta.
Williamson bir de 1989’da Memleketler arası Para Fonu, Dünya Bankası ve ABD idarelerinin dayanağını aldığına inandığı on ekonomik kalkınma siyaseti prensibini tanımlayan “Washington Konsensüsü” sözünü icat etmesiyle ünlüydü.
Lakin kendi icadının denetimini kaybetti. Williamson siyaset listesinden bir maddeyi açıkça dışlamıştı: sermayenin hür sirkülasyonuna müsaade vermek için finansal denetimlerin özgürleştirilmesi. Fakat, daha sonra “Washington Konsensüsü” tabirini kullananların birden fazla, tipik olarak algılanan “neoliberalizme” saldırmak için, bunun dâhil edildiğini varsaymıştır.
Williamson’ın bilakis, Richard Cooper sabit döviz kurlarını tercih etti. 1984’te, şirketlerin eninde sonunda değişken kurların yüksek oynaklığını “tahammül edilemez” bulacağını öngördü ve ABD, Avrupa ve Japonya’dan başlayarak “tüm endüstriyel demokrasiler için ortak bir para ünitesi oluşturulmasını” önerdi.
Cooper, planının yalnızca uzun vadeli bir vizyon olduğunu vurguladı. Lakin bu derece ulusal egemenlikten vazgeçmek için siyasi iştah, teklifini yaptığı vakte nazaran artık daha da düşük.
Akademide Cooper, milletlerarası makroekonomik karşılıklı bağımlılık ve işbirliği alanında çalışmaya başladı. Ayrıyeten fikirlerini uygulamaya koydu, Lider Jimmy Carter’ın idaresinde ABD Dışişleri Bakanı olarak misyon yaptı ve 1978 G7 önderlerinin Bonn Zirvesi’nde etkin rol oynadı. Orada, Almanya, Japonya ve ABD lokomotif olarak hareket etmeyi kabul ettiler ve tıpkı vakitte dünya iktisadının geri kalanını sakinlikten çektiler. O periyotta Cooper, ülkeler ortasında koordineli mali genişlemeye atıfta bulunarak dünyaya “lokomotif teorisi” terimini verdi.
Mundell de sabit döviz kurlarını tercih etti. 1999 yılında, değişken oranlara nazaran artıları ve eksileri ile ilgili yaptığı katkılar nedeniyle Nobel İktisat Ödülü’ne layık görüldü. Bunlardan biri 1962-63 Mundell-Fleming modeliydi ve bu model, yüksek hudut ötesi finansal entegrasyonu kavramıyla vaktinin çok ilerisindeydi. Değerli bulgusu, para siyasetinin bir ülkenin döviz kurunun esnek olması durumunda geliri etkilemek için yüksek güce sahip olması, fakat döviz kuru sabitlenirse güç kaybetmesiydi.
Nobel komitesi ayrıyeten Mundell’in 1961’de ulusal siyasi sonların kesinlikle bağımsız para üniteleri ortasındaki sonlarla çakışması için hiçbir neden olmadığını gözlemlediği “Optimum Para Üniteleri Alanları Teorisi” (OCA’lar) makalesini de vurguladı.
Mundell çoklukla iki büyük ve sonuç olarak iki fikrin entelektüel babası olarak isimlendirilir: arz istikametli iktisat ve ortak bir Avrupa para ünitesi. İki kavram da birbirinden çok farklıydı. Fakat her ikisi de nispeten şartsız bir inançla döviz kuru istikrarını sağlama konusunda ilişkilendirildi.
Paul Krugman’ın da belirttiği üzere, Bretton Woods’un sabit döviz kurları sisteminin bozulduğu ve Mundell’in Chicago Üniversitesi’nden ayrıldığı yıl olan 1971’den evvel ve sonrasında Mundell’in çalışmalarını ayırt etmek değerlidir. 1971 sonrası fikirleri daha geniş kapsamlıydı ve evvelki yazılarındakilerle çelişiyordu. Mundell’in dünya görüşünü temel değişimi büyük olasılıkla, mal ve hizmet fiyatlarının döviz siyasetinden bağımsız olarak piyasaları otomatik olarak dengeleyecek kadar esnek olduğuna dair yeni bir inanç nedeniyle oldu.
Mundell’in 1971 sonrası bakış açısından ilerleyerek kendisine ilişkin evvelki tezleri berbata kullanıldı. , Birçok Amerikalı ekonomist, ortak bir para ünitesinin avantaj ve dezavantajlarını kıymetlendirme çerçevesini beğendi. Lakin Avrupa ülkelerinin OCA kriterlerini karşılamadığını savundu. Avrupa ülkelerinin iş döngülerinin nispeten birbirinden bağımsız olması ve işsizlerin çoklukla işlerin olduğu yere taşınarak şoklara ahenk sağlayamaması nedeniyle, birçok ferdi Avrupa iktisadının çoklukla 50 ABD eyaletinden daha fazla mali özerkliğe gereksinim duyduklarını savundular.
Mundell’in birinci tercihi tek bir global para ünitesiydi. İkinci tercihi Avrupa’da döviz birliğiydi. OCA kriterlerini ortaya atarak, önerilen birliğin nitelikli olup olmadığını söyleme hakkına sahip olduğunu hissetti. Lakin sonraki olaylar, bırakın tüm dünyayı Avrupa’nın bile, nitelikli olamayacak kadar büyük olduğu tarafındaki ikazlarını doğruluyor üzere görünüyor.
2021 itibariyle, özgür kur sistemlerinin birden fazla büyük ülkelere Mundell, Cooper ve Williamson’ın düşündüğünden daha uygun. Lakin birebir vakitte, kimi küçük ekonomiler sıkı sabit döviz kurlarıyla uygun iş yapıyor.
Dünya ülkelerinin en az yarısı ortada bir yerde kalıyor. Lakin birden fazla durumda, orta döviz kuru rejimleri Williamson’ın düzgün tanımlanmış kurallara uymuyor. Örneğin, Güney Kore, Hindistan ve Çin de dahil olmak üzere birçok büyük gelişmekte olan pazar, sistematik yönetilen kurları takip ediyor.
Bu üç devi anarken, Keynes’in öğütlerini hatırlayabiliriz: “Kendilerinin rastgele bir entelektüel tesirden muaf olduklarına inanan pratik adamlar, ekseriyetle işe yaramaz bir ekonomistin köleleridir.” Bu hakikat olabilir lakin güçlü fikirlerin tesirinin yaratıcılarının öngördüklerini aşabileceği de doğrudur.
Project Syndicate /Jeffrey Frankel: Harvard Üniversitesi Sermaye Oluşumu ve Büyüme Profesörü, daha evvel Lider Bill Clinton’ın Ekonomik Danışmanlar Kurulu üyesi olarak vazife yaptı. ABD Ulusal Ekonomik Araştırma Bürosu’nda araştırma görevlisidir.