Düzgün yönetilen ekonomilerde devlet vatandaşlarına eğitim aldığı alanda iş sağlar. Beşerler bu işlere sıkı sıkı tutunur. Öbür deyişle bu ülkeler iş-işçi eşleşmesinde randımanı azamiye çıkarmaya öncelik verir/özen gösterir. Lakin üniversite mezununun bile iş bulamadığı yapılarda üniversitelerin, ekonomik dinamiklerden ve planlamadan şuursuz bir biçimde açıldığı yapılarda bireyler farklı formlarda para kazanmaya çalışır. Hedef az çalışıp çok para kazanmak değil, mümkünse hiç gayret göstermeyip çok para kazanmaktır.
Ümitsizliğin bir tezahürü olarak sayılabilecek bu davranış geçmişten beri var. Evvelden define avı yaygındı örneğin. 80’li yıllarda faiz ve bankerlerin çoğalmasının sebebi de iktisadın berbat gittiği periyotlarda alternatif olarak ortaya çıkıp süratli biçimde zenginlik vaat etmeleriydi. Bugünlerde ise daha teknolojik altyapısı olan yatırım araçları revaçta. Başta kripto dünyası olmak üzere çevrimiçi ortamdan döviz, pay senedi bile alınabiliyor. Pekala son 4 ayda 200 bin yatırımcı artışı ile rekor kıran ülkemizde bu süreç nasıl işliyor? Mars’tan bile rahatlıkla görüleceği üzere ekonomimiz maalesef düzgün yönetilmiyor.
Naci Ağbal’ın misyondan alınması ardından 1.9 Milyar dolar ile Mayıs 2006’dan bu yana en süratli haftalık yabancı sermaye çıkışı gerçekleşti. Kısa çalışma ödenekleriyle tıraş edilmesine karşın genç işsizlikte ve genel işsizlikte çok makûs durumdayız. Örneğin hem G-20 hem de OECD ülkeleri içinde işsizlikte birinci 5’te. Birebir vakitte her 4 gencimizden birisi de işsiz. İnsanların devlet sisteminden bu kadar umutsuz olduğunda devayı alternatiflerde aramaya başlıyor. Son devirde kripto ve paylara yatırım yaparak ek gelir elde etme uğraşı moda.
Borsa İstanbul’un bilgi platformuna nazaran 20-34 yaş ortası yatırımcı sayısı bilgileri de bu savı doğrular nitelikte:
2020 Ocak 179 bin 624
2021: 639 bin
Yazımda, finans alanında sıkça karşımıza çıkan FOMO kavramını ve neden al-sat süreci yapan herkesin yaşadığı bir endişe olduğunu açıklayacağım. FOMO, piyasalardaki büyük fırsatı/vurgunu kaçırma telaşıdır. Temelinde bu hissin en büyük tetikçisi oburlarının daha başarılı olduğu hissiyatına dayanıyor. “Ya bizim Hamdi Abi 2 günde Coin’den 600 lira kar yapmış, biz de mi girsek” üzere bir cümleyi en az birkaç sefer duymuşsunuzdur. Biraz daha açık anlatabilmem için aşağıdaki grafiği inceleyelim.
FOMO’nun özetlendiği bu grafikte üç tane değerli nokta var. Sol taraftaki pik noktası örneğin rastgele payın tavana vurmasını söz ediyor. Kişi bu noktadayken eseri almak için heyecana kapılıyor ve FOMO tesirinden ötürü alıyor. Fiyat niyet satmaya karar veriyor. Lakin bu örnekte biraz daha sabırlı olsaydı üçüncü değerli nokta olan yine artışla birlikte aldığı fiyata gelecekti. Short-sighted trading kavramı aslında bu durum için tabir edebilecek bir kavram. Kısa vadeci doğarız, şayet istersek uzun vadeci oluruz. FOMO’ya kapılmayan metanetini koruyabilen yatırımcılar uzun vadeci olabilmeyi başaranlar olarak nitelendirilebilir. FOMO piyasaya yeni giren beşerler için katlanarak artan ve sonunda da alışkanlığa dönen bir sendrom. Girdiği günden itibaren bakalım hangi kâğıt/coin pik yapacak diye eşe dosta danışıp, o kâğıt tavan yaptığında bu sefer daha büyük vurgunu yapamama korkusu ile arayışa giriyor vatandaş! Aslında rastgele bir mantığa dayanmadan “define avına” çıkanlar yalnızca duyum ile para kazanmaya çalışıyor.
FOMO NASIL HESAPLANIR?
FOMO aslında elle tutulur, hesaplanabilir bir şey değil. Lakin “Korku ve Açgözlülük Endeksi” ile insanların risk iştahı belirtilir. 0 düzeyi piyasanın en kaygı dolu olduğu seviyeyi gösterirken, 100’de açgözlülük tavan yapar. FOMO açısından kıymetlendirecek olursak 100’e yaklaştıkça beşerler FOMO’ya düşme eğilimine gelmiş olur. FOMO yalnızca vurgun kaçırma korkusu değildir. Bilhassa 2008 sonrası balon kavramı hayatımıza girdi. Son yıllarda ekonomistler birçok kripto paranın balon olduğunun ikazını verdi. Bu grafik (yukarda) 2016-günümüz ortası Stock Market bubble (borsa balonu) kavramının Google’da aranma sayısını gösteriyor. Bu yıl arama sayıları inanılmaz bir artış gösterdi. Son global krizin getirdiği bu çekince de aslında diğer bir FOMO göstergesi. Yatırım yapanlar her an bir balon oluşabileceği üzere “bir balon oluşur da benim payım burada kalır” telaşını yaşıyor. Kısaca, finans alanında FOMO’nun en büyük tezahürü sabırsızlıktır. Bilhassa mali olarak çaresiz olduğumuz bu devirde maddi darboğaz sabırsızlık hissiyatını arttırarak devam etmektedir. Beşerler yatırım yapmak yerine, “ben de coin/hisse oynamak istiyorum”, diyorlar. (Oynamak lafını hala anlayabilmiş değilim. Ne diyelim şeytanınız bol olsun)
Bunun bir oyun olmadığını, sabır ve metanetle akılcı biçimde davranılması gerektiğini öğrenmeliyiz. Bu kadar kolay gelir elde edilebilecek bir dünyada yaşamıyoruz. Aslında 2000’lerin başında gerçekleşen İmar Bankası’nın portföyünde olmayan Hazine bonosu, devlet tahvili dolandırıcılığı ve günümüzde yaşanan Thodex/Çiftlik Bank mağdurları da bu sabırsızlığa örnek. Beşerler çaba etmeden güçlü olma fikrinin cazibesine kapılıyorlar. Geçtiğimiz günlerde Habertürk’te bir iktisat profesörü dolandırıcılığın haydutluktan farkının dolandırılanın da işin içinde olduğunu lisana getirmişti. Göz arkası edilmemesi gereken bir tespit. Sonuçta dolandırılanın kendi isteği ile alışveriş yapıldı. Yazının başında değindiğim üzere yatırım yapan insanların büyük kısmı kendine iş bulamadıkları için bu tuzaklara düşüyorlar.
Thodex’e para veren insanların yüzde 77’si 34 yaş altı. Olağanda teknolojiye son derece hakim olan bu kitlenin “daha aklı başında“ olması beklenir değil mi? Maalesef gerçek bu formda değil. Kendi mesleklerinde iş bulamayan gençlerin yaşadığı ümitsizlik bu halde rasyonel olmayan sonuçlar doğurabiliyor. Nobel ödüllü ekonomist Robert Shiller’a nazaran, “Kandıran beşerler oburlarının zayıflığı olduğunun farkındadır ve bunları sömürme eğilimlerinin bir sonucu niteliğindedir.” Kandırılan insanların çaresizliği de bu zafiyeti derinleştirir.
Toparlamak gerekirse; insan yapısı prestijiyle rasyonel karar vermekte külfet yaşar. FOMO tesiri ve beraberinde ülkemizin içinde bulunduğu siyasi ve toplumsal yapı, bireyi kolay para kazanma eğilimine sevk ediyor. Umuyorum ki yakın vakitte yanlışsız planlamalar ile insan odaklı bir yapıya geçiş yapılır. Aksi halde borsaya girmek için kredi çekip otomobiline haciz gelen vatandaş haberlerini sıkça duymaya başlarız. Gerçi bu halde otomobil alamayacakları için o denli bir sorun de olmaz!..
Kaynak Linki = https://www.muhalif.com.tr/makale/coinde-cok-para-var-abi-306
Muharririn müsaadesiyle araklanmıştır
ANALİZ: 2021 Halka Arzların Yılı Olacak. Pekala Tarih Tekerrür Edecek Mi?
Atilla Yeşilada: (Piyasalar için) Hazirana kadar olumsuzum
FÖŞ yazdı: Türkiye’de mali krizler ve silkelenen kerizler