Dünya borç içinde boğuluyor ve -özellikle Covid sonrası- durum daha da berbata gidiyor. Çabucak çabucak tüm ülkelerde GSYİH’ye oranla kamu, hane halkı ve şirket olmak üzere her tipten borç artmaktadır. Ve ABD’deki borç düzeyi şimdiye kadarki en yüksek borcu temsil etmektedir. – bkz. Form 1.
Hal 1: 1830’lardan beri ABD Borcu
Form 2, İkinci Dünya Savaşından bu yana esas iktisatların temsili bir örneğini göstermektedir. Avustralya hane halkı borcunda, Fransa şirket borçlarında ve Japonya da hem kamu hem de toplam borçta en berbat durumdadır. İkinci Dünya Savaşından bu yana, neredeyse tüm ülkelerde artan bir toplam borçluluk görülmüştür.
Biçim 2: Seçili ekonomiler için borç düzeyleri (BIS verileri)
Tüm iktisadi fikir okulları, yüksek seviyedeki borcun bir sorun olduğunu düşünür ve yalnızca hangi tipten borç için endişelendiklerine nazaran farklılık gösterirler.
Neoklasik (ve “Avusturyalı Okullu”) iktisatçılar kamu borçları konusunda endişelenmektedirler. Borçlanan kamunun, özel kesimin yatırım yapmak için kullanabileceği parayı ödünç alarak özel bölüm yatırımlarını “dışladığını” ve bu kamu borcunu geri ödeme yükünün gelecek kuşakların sırtına yüklendiğini tez ederler (Mankiw 2016, s. 556-57). Özel borç konusunda ise endişelenmezler, zira ferdi seviyedeki değişiklikleri yalnızca bir “özel şahıstan” bir başka “özel şahsa” harcama gücünün transferi olarak görürler ve para harcama eğilimlerinde çok büyük farklılıklar olmadığı sürece, makro iktisat üzerindeki tesirinin az olması gerektiğini tez ederler. (Bernanke 2000, s. 24).
Post-Keynesyen iktisatçılar (ve “MMT”) ise özel borç konusunda endişelenmektedirler. Bankaların kredi vererek para yarattığını, bunun talebe katkıda bulunduğunu ve makro ekonomiyi direkt etkilediğini argüman ederler. Finansal krizler, çok yüksek düzeydeki özel borçtan kaynaklanır ve akabinde bunu kredinin – borçluluktaki değişimin – negatife dönmesi takip eder (Keen 2020). Kamu borcu konusunda endişelenmezler, zira devletin “kendi bankasına sahip olduğunu” ve kendi para ünitesi cinsinden olduğu sürece borcun faizini ödemek için gereken parayı yaratabileceğini söz ederler (Kelton 2020).
2014’te İngiltere Merkez Bankası (Bank of England), bu tartışmada Post Keynesçiler’in safına geçti (McLeay ve öbürleri, 2014): İktisat ders kitaplarının sav ettiğinin tersine, bankalar kredi vererek para yaratır. Bu yeni para, harcanmak için ödünç alınır, böylelikle yeni özel borç, hem GSYİH’yi (bkz. Form 3) hem de varlık fiyatlarını (bkz. Biçim 4 ve Biçim 5) artırarak toplam talebe katkıda bulunur. İspanya iktisadında 2008’den 2014’e kadar yaşanan devasa düşüşün birincil açıklaması, 2008’de GSYİH’nin artı %35’inden 2014’te GSYİH’nin eksi %20’sine düşen kredi -özel borçtaki değişim- oranıydı.
Biçim 3: İspanya’da Kredi ve İşsizlik
ABD konut fiyatlarının 1997 ile günümüz ortasında patlama yapması, çökmesi ve toparlanması, hane halkı kredi seviyesindeki değişikliklerden kaynaklanıyordu – bkz. Biçim 4
Form 4: ABD Hanehalkı Kredisi ve Konut Fiyatları
2009’dan bu yana borsaların şişmesinin altında yatan faktör “Miktarsal Genişleme” (Quantative Easing) olsa da, marj borcundaki değişiklikler piyasanın iniş ve çıkışlarını tetiklemiştir- bkz. Hal 5.
Form 5: ABD Teminat Kredisi ve Pay Fiyatları
Küresel-Finansal Kriz sonrası dünyamız, bu nedenle yüksek özel kesim borçluluğu ve can çekişmekte olan bir özel kesim ile karakterize edilmektedir; ekonomik performans, yüklü olarak hükümet programları ve yüksek düzeylerdeki kamu borcuna yol açan büyük bütçe açıkları ile ayakta tutulmuştur. Bu çıkmazdan kurtulmak için, özel borcu GSYİH’ye oranla -ve tercihen kamu borcunun GSYİH’ye oranını daha fazla arttırmadan- düşürmemiz gerekiyor.
Borç düzeyinin GSYİH’ye kıyasla nasıl azaltılacağına dair klâsik fikirler üç tahlile indirgeniyor: Borcu geri ödemek, GSYİH’yı borçtan daha süratli büyütmek yahut “enflasyon yoluyla borcun pahasını düşürmek”. Bununla birlikte, ampirik çalışmalar bu yolların hiçbirinin işe yaramayacağını ortaya koymaktadır.
“Büyük Buhranların Borç-Deflasyon Teorisi”ni geliştiren Irving Fisher, “borcunu öde” yolunun başarısız olduğuna dikkat çekmiştir zira kredi borcunu direkt azaltmak, azaltılan kredi borcu için dolara karşılık dolar mevduatı da azalttığından parayı yok etmektedir: Tıpkı yeni bir kredinin para arzını artırdığı üzere kredi borcu ödemek de para arzını azaltır:
“Açıkçası bir borç, biri tarafından ödenen para ünitesi ne olursa olsun, ödenmemiş para ünitesinin hacmini etkilemeksizin ödenebilir, … başkası tarafından alınır ve hala ödenmemiş durumunda olur. Lakin, ticari bankaya olan bir borç, bir mevduat bakiyesinden çekle ödendiğinde, bu para ünitesinden bu ölçüdeki mevduat basitçe ortadan kaybolur. (Fisher 1932, s.15)”
Paradaki düşüş, GSYİH’de daha büyük bir düşüşe neden olabilir, bu da borcun direkt geri ödemesinden doğan “borç / GSYİH oranının” yükselmesine neden olabilir- bu fenomene “Fisher Paradoksu” diyorum:
“Borcu azaltmaya yönelik kitlesel atak tesirinden ötürü, bireylerin borç yüklerini hafifletme eforunun kendisi, her bir doları şişerek borcu artırır. Öyleyse, hepsinin değilse de birden fazla büyük depresyonun en önemli sırrı olduğunu ileri sürüyorum: Borçlular ne kadar öderse, o kadar çok borçlu olurlar. (Fisher 1933, s. 334)”
Filantropist ve eski bankacı Richard Vague, “A Brief History of Doom” isimli son kitabında (Vague 2019), borçtan ötürü gerçekleşen büyümenin sadece ani ve devasa ihracat patlamaları yaşayan ekonomiler için işe yaradığını; enflasyonun ise, borcu hiçbir vakit kıymetli ölçüde azaltmadığını söyler.
Vague’in bulgusu borçların azaltılmasının tek yolunun, onları silmek olduğuydu: Şu ya da bu formda bir borç iptali, ülkelerin borç yüklerini kıymetli ölçüde azaltmasının tek yoluydu.
Bir borcun iptali açıkça borçlulara yarar sağlar, fakat alacaklıları -bilhassa bankaları- iflasa zorlayabilir. Bu durum tıpkı vakitte yükselen konut ve pay senedi fiyatları üzerine spekülasyon yapmak için borçlananları ödüllendiriyor, lakin bu kumarın tarafı olmayanlara hiçbir şey vermiyor. GSYİH’ye oranlı borcu azaltmanın; ekonomiyi çöküşe uğratmadan, alacaklıları iflas ettirirken borçluları yükümlülükten kurtararak, ahlaki tehlike yaratmadan ve borçlanılan paralarla spekülasyon yapmayanların, yapmayacak olanların yahut yapamayanların karşısında borç balonunu oluşturanları ödüllendirmeden bir yolunu bulmaya gereksinimimiz var. Ve tercihen, 1932 ile 1953 ortası borç düzeylerindeki son büyük düşüşe eşlik eden olaylara, bir Büyük Buhran ve Dünya Savaşına neden olmadan. – bkz. Form 1 ve Form 11
“Modern Borç Jübilesi” bunu başarabilir. Çağdaş Borç Jübilesi, krediye dayalı parayı, fiat parayla aktif bir halde değiştirerek özel borcu azaltmak için hükümetin para yaratma kapasitesini kullanır:
- Borçluların borçlarını azaltmak yerine, herkese -borç alan yahut tasarruf sahibi- hükümetin yarattığı para birebir ölçüde verilir;
- Borçlular, borçlarını azaltmalıdır; tasarruf sahipleri, gelen nakitle yeni ihraç edilen şirket paylarını satın almalıdır;
- Bu payların satışından elde edilen gelir, şirket tarafından şirket borcunu kapatmak için kullanılmalıdır; ve
- Jübile, bankalara Jübile Tahvillerini satın almaları için gereken finansmanı sağlar; bu faiz geliri, özel borç gelirlerindeki düşüşü telafi eder.
Bu makale, bir Açık Kaynak (yani ücretsiz) sistem dinamikleri programı olan Minsky’den faydalanarak Çağdaş Borç Jubile’sini modellemektedir. Minsky’nin “Godley Tablosu” olarak isimlendirilen eşsiz özelliği, finansal dinamikleri modellemeyi standart sistem dinamikleri programlarından çok daha kolay hale getiren çift girişli bir defter tutma tablosudur (ekli modeli çalıştırmak için Minsky’nin en son sürümünü indirin.
Çeviri: Malik Toplu, Özgür Erbay
Haberin devamı için: https://sosyal.paraanaliz.com/uyeler/bilinenyapit/buddyblog/