Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 periyodu büyüme bilgileri hükümetler bazında farklı devirlere ayrılarak incelenmektedir. Büyüme dataları siyasi partilerin ve/veya hükümetlerin uyguladıkları siyasetler temel alınarak farklı kırımlar halinde incelenirken ilgili devirlere ait art planda yaşanan siyasi ve iktisadi bahislere da değinilmektedir.
Grafik 1: Zincirlenmiş Hacim Endeksine Nazaran 1923-2021 Periyodu Büyüme Oranları
Kaynak: TÜİK bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Yukarıdaki Tablo 1’den görülebileceği üzere Türkiye Cumhuriyeti İktisadı 1923-2021 devrinde ortalama %5,07 büyümüştür. Dönemsel bazda en yüksek ortalama büyüme oranı %7.85 ile 1923-1938 devrinde gerçekleşmişken en düşük ortalama büyüme oranı ise 1938-1950 devrinde %2 olarak gerçekleşmiştir. Yıl bazında ise en yüksek büyüme oranı %32.1 ile 1946 yılında elde edilmişken en düşük büyüme oranıysa %-15.3 küçülmeyle 1945 yılında yaşanmıştır.
1923 yılında kurulan Cumhuriyetin nüfusu 12 ila 13 milyon ortasındaydı. Sanayi yoksulu olan ülkede ziraî üretim iptidai şartlarda yapılmaktaydı. Savaşlar nedeniyle çalışabilecek nüfusunun büyük kısmı yok olan ülke insan kaynağı bakımından da hayli yoksuldu. Üstelik yetişmiş, eğitimli insan ya da yönetici olarak çalışacak eleman sayısı da yok denilecek düzeydeydi.
Karayolları olmayan, deniz ve demiryolları ise yabancılara ilişkin olan ülkede devlete ve şahıslara ilişkin birkaç küçük tesis dışında neredeyse fabrika yoktu.
Benzer biçimde savaş yorgunu ülkede finansal kaynaklar da yok denecek düzeydeydi. Üstelik Osmanlı’dan kalan borçların da genç cumhuriyet tarafından ödenmesi gerekmekteydi.
Bu kurallar altında 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihlerinde İzmir İktisat Kongresi toplandı[1]. Maksat Cumhuriyeti iktisadi olarak da kuracak bir ülke oluşturmaktı. Kongre sonunda yayımlanan sonuç bildirisinde yer alan kıymetli kısımlar aşağıda aktarılmaktadır.
- Hammaddesi yurt içinde yetişen yahut yetiştirilebilen sanayi kısımları kurulması gerekmektedir.
- El işçiliğinden ve küçük imalattan hızla fabrikaya yahut büyük işletmeye geçilmelidir.
- Devlet yavaş yavaş iktisadi görüşleri de olan bir organ haline gelmeli ve özel bölümler tarafından kurulamayan teşebbüsler devletçe ele alınmalıdır.
- Özel teşebbüslere kredi sağlayacak bir Devlet Bankası kurulmalıdır.
- Dış rekabete dayanabilmek için endüstrinin toplu ve bütün olarak kurulması gerekir.
- Yabancıların kurdukları tekellerden kaçınılmalıdır.
- Sanayinin teşviki ve ulusal bankaların kurulması sağlanmalıdır.
- Demiryolu inşaat programına bağlanmalıdır.
- İş erbabına amele değil, personel denmelidir.
- Sendika hakkı tanınmalıdır.
Görüldüğü üzere İzmir İktisat Kongresi temel olarak bir çeşit “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim Ekonomisi” önermektedir. Özel bölümün teşvik edilmesi gerektiği açıkça belirtilen kongrede onların yetersiz kaldığı alanlarda devletin iktisatta güçleneceğinin altını çizmiştir. Bu açıdan bakıldığında bir çeşit liberal-karma iktisat modelinin önerildiği söylenebilir. Lakin odak noktası büsbütün “yerel kaynakların” kullanımının özendirilmesidir. Bu mahallî kaynaklar ise başta insan kaynağı olmak üzere bütün yeraltı ve yerüstü kaynakları kapsamaktadır.
1923-1938 Dönemi
Kuruluş periyodu olarak isimlendirilebilecek bu devir yaşanan 1929 buhranına karşın ortalama %7.85’lik büyüme ile en yüksek büyüme suratına sahip olunan devirdir.
Bu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti’nde büsbütün “yerel kaynaklar” kullanılarak tren yolları ve karayolları inşa edilerek ülkenin alt yapısını kurmanın temelleri atılmıştır.
Öte yandan gerek devlet ve gerekse özel dal tarafından farklı bölümlerde fabrikalar ve onlara nakdî kaynak sağlayacak bankalar da kurulmuştur. Bu devirde devlet tarafından kurulan ulusal bankalar ve halk tarafından kurulan mahallî bankaların sayısı 50’ye yaklaşmıştır. Tıpkı devirde devletin kurduğu fabrikaların sayısı da 50’yi aşarken bunların etrafında da özel bölüm tarafından çok sayıda küçük ölçekli tesisler kurulmuştur.
Madencilik dalını finanse etmek için Etibank, dokumacılık kesimini finanse etmek için Sümerbank, esnafı finanse etmek için Halkbank, İmar ve inşaat dalını finanse etmek için Emlakbank devlet tarafından bu devirde kurulmuştur.
Bu devirde kurulan her bir banka aşikâr bir dalı finanse etmek için kurulurken belirli bir tarım eserinin bol olduğu yörelerde de o eserleri işleyip katma paha yaratacak fabrikalar kurulmaktaydı.
Mesela pamuk üretiminin bol olduğu Çukurova’da dokumacılık fabrikaları kurulurken, bu fabrikaları finanse edecek Sümerbank da ülke genelinde hizmet vermek üzere kurulmuştu. Dokuma bölümünü fonlayacak özel sermayeli lokal bankalar ise sonraki yıllarda kurulmuştu.
Ege bölgesinde kurulan Tütünbank ve Egebank da Ege bölgesinde tütün ve üzüme dayalı sanayileri finanse etme emeliyle kurulmuş bankalardı. Benzeri halde çok sayıda örnek verilebilir.
Aynı periyotta Fiskobirlik gibisi kooperatifler ve Toprak Mahsulleri Ofisi de kurulmuş olan çiftçiyi destekleyen kurumlar olmuştur.
Tabiri caizse bu devirde ayrıntılı bir planlamayla muhakkak bir bölgede yetişen endüstriye uygun bir tarım eseri tespit edildikten sonra o bölgede fabrikalar kurulup o eserin üretimi teşvik edilirdi. Şeker pancarı, narenciye, pamuk, fındık ve hatta çay buna örnek olarak verilebilir.
Böylece “Tarıma Dayalı Endüstriler” yaratılarak tarım eserlerinin katma kıymeti yüksek eserlere dönüşümü sağlanmaktaydı. Bu çalışmalara koşut geliştirilen bölümün sermaye gereksinimini karşılamak üzere de ilgili bölgede bir lokal bankanın kurulması özendiriliyordu. Bu banka kurulana kadar ise sermaye muhtaçlığı devlete ilişkin ulusal bankalar tarafından karşılanıyordu.
Benzer halde madenlerimizin çıkarılıp işlenmesi için de gereken çalışmalar yapılmış ve başta demir-çelik fabrikaları olmak üzere bu alanda da çok sayıda fabrika kurulmuştur. Bu dalın finansmanını sağlamak üzere de Etibank kurulmuştur.
Bu devirde Türkiye Cumhuriyeti neredeyse hiç dış borç kullanmamıştır. Tersine dış borç ödemiştir. Devletin aldığı kimi dış borçlar yabancıların elindeki kapitülasyonların kaldırılması ve ulusallaştırılması için kullanılmıştır. Kimi dış borçlar ise nokta atışı fabrika kurulması emeliyle alınmıştır. Bu periyotta alınan dış borç ölçüsü yalnızca 25 milyon dolar civarındadır.
Öte yandan tıpkı periyotta Osmanlı’dan kalan 68.2 milyon altın Osmanlı lirası borç ödemesinin taksitleri ödenmiştir. Bir altın lira 7,2 gram altın ağırlığındaydı. Buna nazaran Osmanlı’dan kalan dış borç toplamı 491.040.000 gram altın etmektedir. O da 1 gram altın = 55 $ ile 2 milyar 701 milyon dolar etmektedir. Bu borcun son taksiti 1954 yılında ödenerek borç kapatılmıştır.
Bu periyoda ait değerlendirmeleri kapatmadan evvel iki bahse daha değinmek istiyorum. Birinci evvel 1930 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan kelam etmek gerekir. Osmanlı Bankası İngiliz sermayeli ve merkezi Londra olmak üzere 1856 yılında kuruldu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez bankası rolünü üstlendi. 1863 yılında bankaya Fransızlar da ortak olmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu bu bankanın sahibi değildi. Bu banka Osmanlı İmparatorluğu mühletince para basma inhisarına yani imtiyazına sahipti
1923-1930 periyodunda Cumhuriyet’in merkez bankası olarak da imtiyazlı rolünü sürdüren bankanın yetkileri 3 Ekim 1931 yılında TCMB’nin faaliyete geçirilmesiyle sonlandırılmıştır.
Son olarak TL paha kaybı/kazancı ile büyüme ortasındaki korelasyona bu periyot için 1929 buhranıyla bir arada değinmekte fayda vardır. 1929 yılında başlayan ekonomik kriz 1930 sonrası tesirini şiddetlendirerek devam ettirmiştir. Büyük buhranın tesirleri fakat 1939 yılında tam olarak sona ermiştir.
Grafik 2: 1923-1938 Periyodu Büyüme Dataları ve TL Bedel Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB bilgileri kullanılarak hazırlanmıştır.
Grafik 2’de turuncu eğri TL’nin Amerikan doları karşısındaki kazanç/kayıplarını gösterirken mavi eğri ise yıllık büyüme datalarını göstermektedir. Grafikte görüldüğü üzere bu devirde iktisat 3 sene küçülürken 12 yıl büyümüştür. Tıpkı periyotta TL dolar karşısında 5 yıl bedel kaybetmişken 4 sene paha kazanmış ve 6 yıl TL/USD kuru sabit kalmıştır.
TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 yıllarında elde ettiği %24 ve %28.6’lık paha karı büsbütün ABD dolarının altın karşısındaki “devalüasyonuna” bağlanabilecektir. Büyük Buhrandan çıkış için ABD’de devreye alınan New Deal (Yeni Anlaşma) kapsamında 1934 yılında doların altın karşısında bedeli düşürülerek piyasaya daha fazla dolar sürülmüştü. Bu çerçevede TL de dolar karşısında art geriye iki sene rekor kıymet kazanmıştı.
Bu hususa neden dikkat çekiyorum. TL’nin dolar karşısında 1934 ve 1935 yıllarında rekor paha kazanmış olması iktisadın 1936 yılında dolar bazında %23 üzere rekor bir büyüme elde etmesinde büyük hissesi olduğu kanaatindeyim. Şöyle ki 1936 yılında 1935’e nazaran iktisat birebir hacmini korumuş olsaydı bile iktisat yalnızca TL kıymet karı nedeniyle büyümüş olurdu.
Çalışmanın ileriki kısımlarında de TL’nin dolar karşısındaki kazanç/kayıplarıyla ekonomik büyüme ortasındaki alakaya vakit zaman değinilecektir.
1939-1950 Dönemi
Kuruluş sonrası gelişme devri olarak isimlendirilebilecek bu periyotta iktisat ortalama %2 büyüyerek Cumhuriyet periyodunun en düşük ortalama büyüme oranına sahip olunmuştur. Elbette bunun en değerli nedeni 6 sene süren İkinci Dünya Savaşıdır.
Bu devirdeki ülke envanterine bakıldığında genç cumhuriyet 1923-1938 devrinde inşa ettiği demiryollarıyla ulaşım alt yapısının geliştirilmesi değerli ölçüde gelişme sağlanmıştır. Misal halde farklı kesimlerde açılmış olan çok sayıda fabrikalarla sanayi üretiminde de kıymetli aralıklar kaydedilmiştir. Fakat ziraî üretimde makineleşme konusunda şimdi istenen düzeylere gelinememiştir.
İnsan kaynağına bakıldığındaysa ülke nüfusunun 1940 yılında 18 milyona yaklaştığı ve okuma yazma oranının da %30 düzeyine yaklaştığı görülmektedir. Bunda elbette 1928 yılında yapılan Harf İhtilali sonucunda kullanılmaya başlanan Latin alfabesinin rolü büyüktür.
İnsan kaynağının geliştirilmesine dönük olarak 8/4/1929 tarihli ve 1416 sayılı Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun sayesinde yurtdışına eğitim için gönderilen çok sayıda öğrencinin yetişip dönmesiyle geniş bir yelpazede nitelikli insan kaynağına da sahip olunmuştur.
Bu yasa kapsamında günümüzde de yurtdışına eğitim için öğrenciler gönderilmekte ve ülkenin insan kaynağının gelişimine çalışılmaktadır. Ben de onlardan biriyim. Günümüzde 1416 sayılı yasa kapsamında devlet bursuyla yurtdışında eğitim alanların kurduğu bir WhatsApp kümesi da bulunmaktadır.
Bu devrin başında ülkedeki traktör sayısı yalnızca 200 civarındayken, biçerdöver ise bulunmamaktaydı. 1945 yılına kadar bu tıp ziraî makinelerin sayısında artış olsa da arzulanan düzeyde bir artış olmamıştır. Elbette bunun da nedeni büsbütün İkinci Dünya Savaşı ve bu savaş nedeniyle ülke kaynaklarının da yüklü olarak savunma sanayiine aktarılmasıdır. Hatta bu periyotta İngiltere’den alınan dış borç ile tekrar tıpkı ülkeden silah satın alınmıştır.
Grafik 3: 1938-1950 Devri Büyüme Dataları ve TL Kıymet Kaybı/Kazancı
Kaynak: TÜİK ve TCMB dataları kullanılarak hazırlanmıştır.
Bu periyotta de 1923-1938 periyodunda olduğu üzere “Yerel Kaynaklara Dayalı Üretim İktisadı Politikaları” benimsenerek, madencilik ve tarıma dayalı entegre üretim tesisleri kurularak iktisadın üretime ait temelleri daha da güçlendirilmiştir. Bu devirde devlet tarafından kurulan fabrikalar, yapılan yollar ve öbür faaliyetlerin listesi için https://www.ismetinonu.org.tr/1938-1950-arasinda-yapilanlar/ sayfasını ziyaret edebilirsiniz.
Yukarıdaki Grafik 3’te de görülebileceği üzere Türkiye iktisadı 1939-1945 periyodunda toplamda %33 küçülmüş, savaş sonrası periyot olan 1946-1950 devrindeyse %57 büyümüştür. Bunun en değerli sebebi savaş müddetince ülke kaynaklarının savunma maksatlı alanlara aktarılması olarak öne çıkmaktadır. Savaş sonrası periyotta ise bütün dünyada olduğu üzere Türkiye’de de oluşan barış ortamında ekonomiler süratli bir büyüme sürecine girmişlerdir. O denli ki iktisat tarihinde büyüme için bundan elverişli bir devir yoktur.
1944 yılında oluşturulan Bretton Woods sistemiyle altına dayalı sabit kur sistemine geçilmesinin de 1946 ve sonraki yılların büyüme dataları üzerinde çok kıymetli tesirleri olduğu düşünülmektedir.
Yine Grafik 3’te görülebileceği üzere TL dolar karşısında bu periyotta toplamda %67 oranında paha kaybetmiştir. Savaş boyunca sabit tutulan kur 1945 ve 1946 yıllarında sırasıyla %30 ve %33 oranında bedel kaybetmiştir. TL’deki bu paha kayıplarının 1946 yılındaki %32.1’lik rekor büyüme üzerindeki olumlu/olumsuz tesirleri incelemeye bedel bir konudur.
[1] İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlara aşağıdaki link ile ulaşabilirsiniz. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zmir_%C4%B0ktisat_Kongresi
Devamı gelecek…