“Uzun vakit evvel Teselya’da Erysichthon isminde bir kral yaşarmış. Bu hükümdarın ne ilahlara ne insanlara ne de dikili bir ağaca hürmeti varmış. Ne adaklar sunup rableri şad; ne de müsamaha ve adaletle yönetip krallığında yaşayan insanları keyifli etmiş. Günlerden bir gün bu kral sarayına yeni bir ziyafet salonu yaptırmak istemiş ve kentin yakınlarında, Rahmet tanrıçası Demeter’e adanmış koruluğa göz dikmiş. Hükümdara koruluğun kutsal olduğu, asırlık ağaçların altında orman perilerinden tutun da kurtlardan kuşlara pek çok canlının barındığı söylense de kral kimseyi dinlememiş. Aklına koymuş kıyımı ve kesimi…
Adamlarıyla ormanın yolunu tutan kral, işe başlamalarını istemiş lakin kimsenin eli kalkmamış ağaçları kesmeye. Eline baltayı alan kral, korudaki ağaçların içinde en yaşlı olan kutsal meşeye yaklaşmış. Bu meşe o kadar büyükmüş ki on beş kişi lakin sarılabilirmiş gövdesine, kısımları bulutların içinde kaybolup doruklara kadar uzanırmış, meşenin yaşlı vücudu tanrıça Demeter’e adanmış yazıt ve dileklerle doluymuş. Birçok ağaç ve orman perisinin mabediymiş. Lakin kral bunların hiç birini önemsememiş ve haykırmış uşaklara ‘Hep tanrıçanın dediği olmaz. Ne kadar kıymetli olursa olsun; bu ağacın dorukları yere değecek!’. Elindeki baltasıyla indirmiş birinci darbeyi… Bir inilti yükselmiş yaşlı meşeden; yaprakları, palamutları, uzun kolları sararmış sallanarak… Uğursuz el devam etmiş kocaman bir yara açmaya…
“Açgözlülük, derin bir mutsuzluğun en bariz özelliğidir” der Franz Kafka. Zira gece gündüz süren, bitmek bilmeyen, insanların açgözlülük dışındaki niyetlerini hapseden, doyumsuz, uzun ömürlü ve çok şiddetli bir istektir. Beşerler bu istekleri elde etmek, elde ettiğini korumak daha sonra da arttırmak için ruhunu, vücudunu ve bütün gücünü harcar. Yıllar geçtikçe azalması yerine daha da şiddetlenerek insanın derinlerine kök salan bir histir. Bu yüzden de Hristiyanlığın yedi ölümcül günahından, Dante’nin Cehenneminde hiçbir merhametin olmadığı cehennem katlarından biridir.
Toplumsal Psikolog Eric Fromm’a nazaran; açgözlülük insanı içten içe tüketen tabansız bir çukurdur. Beşerler gelecekleri ile ilgili emellere, kıymetlere ve telaşlara sahiptir. Bundan ötürü her insan muhakkak bir ölçüde açgözlüdür, kimileri yemeye, paraya, mülke, şöhrete; kimileri da ilgiye, hayranlığa, sekse… Her insanın içinde doyuma ulaşmak isteyen bir açgözlülük dürtüsü vardır. Fakat burada kıymetli olan açgözlülük düzeylerinin bulunduğu noktalardır. Zira belirli bir düzey hem insanların hem de toplumun gelişmesi için gereklidir. Fakat bu dürtünün çok yüksek ya da çok az olması birçok badireyi da beraberinde getirecektir.
Gün geçtikçe artan rekabet insanın açgözlülük düzeyini de yükseltmektedir. Zira bir oburunun başarısı başka tarafın başarısızlığı olarak algılanmakta, ulaşılan maksatla yetinmek muvaffakiyete giden yolda en büyük mahzurlardan biri olarak görülmektedir. Bu yüzden istediğini elde eden kişi çabucak bir sonraki şeye gözlerini diker. Toplumsal Psikolog Sheldon Soloman’a nazaran; bu çağda egonun aldığı biçimde dileklerini tatmin edemeyen kişi kaybetmiş sayılmaktadır ve hiç kimse bir şeylere gereğince sahip olduğunu sav edememektedir. Bu yüzden de insanların ya doyum noktaları belirsizleşmiş ya da beşerler doyum noktalarına karşı bağışıklık kazanmışlardır. Kısaca; günümüzde dileğin objesi artık tatmin değil, isteğin kendisi haline gelmiştir. Tüketim toplumu ismi altına gizlenen açgözlülüğün, denetim edilemez boyutlara ulaşması gerilimi, bitkinliği, depresyonu ve ümitsizliği da beraberinde getirmiştir. Bunlarla baş etmeye çalışan toplum bireylerinde yahut toplum kültüründe kumar, istifçilik, hile, hırsızlık vb. üzere çok fazla problemli davranış ortaya çıkmaktadır. Zira açgözlülük akıl, şefkat ve sevgiyi geçersiz kılarak hem toplumun hem de bireylerin inşa ettiği pahaları derinden sarsar.
Pek çok iktisatçı, açgözlülüğün ekonomik kalkınma için gerek duyulan itici güç olduğuna inanma eğilimindedir. Zira beşerler kendi çıkarlarını maksimize etmeye heveslilerdir. Bu yüzden de sahip oldukları şeylerden asla şad kalmazlar. Ortaya çıkan memnuniyetsizlik duygusu ile de bireyler performanslarını yükseltirler böylece toplumsal gelişmeye de yarar sağlarlar. Lakin açgözlülüğün ferdi performansı kolaylaştırıp kolaylaştırmadığına ait eksik halkalar vardır. Zira açgözlülük duygusu insanların dağıtımsal adalet algısını bozarak bireylerin işlerine ağırlaşmasına mani olabilir. Fakirliğin bir alt hududu olmasına karşın zenginliğin bir üst hududunun olmaması ve bir türlü tatmin olmayan açgözlülük duygusu birleştiği vakit bireyler, kendi ferdî çıkarları için diğerlerini manipüle etme diğerlerine ihanet etme eğiliminde olurlar. Toplumda oluşan kuvvetli güvensizlik ve adaletsizlik duygusu ise toplumsal gelişmeye katkı sağlamadığı üzere gelişmeyi baltalayabilir de.
Piyasalarda süreç yapan yatırımcılar Wall Street piyasasının yalnızca endişe ve açgözlülük duygusu ile yönetildiğine dair söylenmiş eski kelamı duymuş olabilirler. Pekala, neden bu iki his bu kadar değerlidir? Yatırımcıların birçoğu kısa müddette güçlü olmak ister bu yüzden de tanınan olan bir yatırım aracına açgözlülük dürtüsü ile rasyonellikten uzak yatırımlar yapmaya başlar. Açgözlülüğe dönüşen yatırım algısı ise piyasalar çöktüğünde yerini kaygıya bırakır. Endişe da açgözlülük üzere yatırımcıları rasyonellikten uzak kararlar vermeye iter. Kısaca bir his yerini öteki duyguya bırakmıştır. Bu iki his ortasında şekillenen piyasalarda ise yatırımcı nasıl davranacağını bilmeden hareket etmeye başlar. Zira yapılan birtakım araştırmalarda dehşetin ve açgözlülük hissinin beyinde değişim isteğini kışkırttığı gözlemlenmiştir. Çoğunlukla beynin değişim için yatırımcıya yaptığı baskıya dayanamayan yatırımcı, büyük bir açgözlülük hırsıyla aldığı yatırım araçlarını dehşetle satar.
Piyasalarda açgözlülüğün sebep olduğu çok fazla balon örneği bulunabilir lakin bunlardan en kıymetlisinden biri Dot-com balonudur. 1990’lı yıllarda beşerler “bilgi toplumundan” bahsetmekteydi. İnternetin günümüzdeki hali ile kullanılmaya başlanma tarihinin 1989 yılı olduğunu düşünürsek, bilgi toplumu kavramı o devirde birçok insanın göz gerisi edebileceği bir husustu. Lakin vakit ilerledikçe internet alanında yaşanan gelişmeler ümit verici olmaya başladı ve her rasyonel yatırımcının yapması gerektiği üzere yatırımcılar bu alana yatırım yaptı. 2000’li yıllara gelindiğinde insanların rasyonel yatırım kararları yerini kolay yoldan varlıklı olma kanısına bıraktı. Beşerler bu fikrin kendilerinde yarattığı açgözlülük ile bir kaynağa hakikat, olağanın üzerinde bir süratle akın ediyordu. Ortaya çıkan bu çılgınlıktan ötürü o sırada borsada süreç gören 400’e yakın internet şirketinin toplam pahası 1,3 trilyon dolara ulaşmıştı. Bu yükselişler yatırımcıların ilgisini daha da çekmişti hatta yatırımcılar her yeni teşebbüsün daha birinci günden milyonca dolarlık potansiyele sahip olduğuna inanmaya başlamışlardı. Yatırımından kar eden yatırımcı elde ettiği karı beğenmemeye ve pay senetlerini satmak yerine daha da fazlasını istemeye başlamıştı. Tarih 10 Mart 2000’i gösterdiğinde göz alıcı fikir olan “kısa yoldan güçlü olma hayali” yatırımcılarda tam bir kâbusa dönüştü. Balonun patlamasıyla Amazon payının fiyatı 107 dolardan 7 dolara kadar geriledi. Bu düşüşe karşın Amazon şanslı şirketlerdendi zira birçok şirket battı ve ne yazık ki batarken peşlerinden yatırımcıları da götürdü. Kimi araştırmacılara nazaran Dot-com balonu 2001 yılında bitti bazılarına nazaran ise 2008 krizinin temelini attığı için 2012 yılına kadar devam etti.
Açgözlülük duygusu insanlık tarihi kadar eski bir histir bu yüzden de insanlık var hayli da devam edecektir. John Steinbeck demiştir ki:
“İnsanlarda hayranlık duyduğumuz şeyler, kibarlık ve cömertlik, açık kalplilik, dürüstlük, anlayış ve duygudaşlık üzere nitelikler, birebir vakitte sistemimizdeki arızanın da ayrılmaz modülleri. Nefret ettiğimiz özellikler, kurnazlık, hırs, açgözlülük, gaddarlık, bencillik ve menfaatçilik ise muvaffakiyetin anahtarları. İnsanoğlu birincisinin kalitesine hayranlık duyarken, ikincinin meyvelerine bayılıyor.”
Steinbek’in bahsettiği meyveler insanlarda o kadar ilgi uyandırmıştır ki; günümüzde şahsî büyüme, sermaye büyümesi ile takas edilmiştir. Sorun insanların maddiyata karşı istekli olması değildir sorun bu isteğin çoka kaçmasıdır. Lakin insanların birçoğu aşırılık çizgisine epey kolay ve fark etmeden geçebilmektedir. Bu yüzden de yatırımcı portföyünün ölümcül darbe almasına neden olan şeyler; rasyonellikten uzak, devamlı yapılan yanılgılardır, gerisi yalnızca piyasa da değişen balonunun ismidir. Yatırımcılar portföylerinde oluşacak ziyanlar için suçlayabilecek birçok neden bulabilirler lakin piyasada ne olursa olsun portföyün en son karar vericisi yine yatırımcılardır. Bu yüzden de zararınızın sebebini oluşturan dış etkenlerden evvel kendi davranışınızın nasıl olduğuna bakmak bir sonraki yatırımınız için daha olumlu katkılar sağlayabilir.
Yatırımcılar pay senedi tahlilleri yaparken toplumda yaşanan gelişmeleri göz gerisi edebiliyorlar. Fakat; ferdi başlayarak, topluma yansımış olan açgözlülük üzere derin hislerin olduğu ortamlarda, konjonktür dalgalanmaların sebepleri güzel tahlil edilmelidir. Şayet zenginleşme kavramı toplumun yalnızca belirli kesitini tanımlıyor ve geri kalan kesim bu kesitin doyumsuzluğunu doyurmak için uğraşıyorsa orada piyasalara inanç duymak riskli hareketlerden biri olacaktır. Peş peşe gelen olumsuz haberler piyasayı etkilemiyor üzere gözükebilir lakin bir gün uyandığınızda dikkate almadığınız bir haber sizi ve portföyünüzü uzun müddetli kâbusa sürükleyebilir. Hükümdarın öyküsünü unutmayın, açgözlülük o kadar derine işlemiştir ki; ne 100 ağaç ne 28 koru ne de milyar dolarlar yetmiştir uğursuz hükümdarı doyurmaya…
“Herkes biraz daha fazla şeye sahip olmak istediği sürece, sınıflar oluşacak ve bunlar da milletlerarasında savaşlara yol açacaktır. Zira açgözlülük ile barış bir ortada olamaz.” Erich Fromm
Cemre,
Kaynaklar
BURTON N. “Is Greed Good?- The Psychology and Philosophy of Greed”, 2014.
GUNGOR, M. “Hıristiyanlıkta Yedi Ölümcül Günah”,2014.
RUBEN, E. “İktisadın Unuttuğu İnsan”,2017.
ONCEL,U. “Dot-com Balonunun Tarihçesi”,2014.
YALCIN,N. “Yunan Mitolojisinin Doymayan Hükümdarı: Erysikhthon”,2018. http://www.mistikalem.com/mitoloji/yunan-mitolojisinin-doymayan-krali-erysikhthon-haberi-10806
ZHU,Y. SUN,X. LİU,S. XUE,G. “Is Greed a Double-Edged Sword? The Roles of the Need for Social Status and Perceived Distributive Justice in the Relationship Between Greed and Job Performance”,2019.
Yapı Kredi Yatırım: Piyasalarda Reflasyon ve Enflasyon Fiyatlanacak
Warren Buffett yatırımcıları uyardı: Enflasyon dalgası geliyor
Ak Yatırım Pay Stratejisi: Mayıs ayı dalgalı geçebilir