Enflasyonla Nasıl Uğraş Edilmeli ?
Bu yazı Jayati Ghosh’un 25.07.2022 tarihli “Dealing with inflation, really” yazısının türkçe özetidir. Küçük eklemeler yaptım.
Enflasyonun Nedeni Emekçiler mi?
Son enflasyonist dalga, hükümetlerin olaya bakış açısını ve daha açık bir tabirle ana akım ekonomistlerin olaya bakış açısını çok net gösterdi. Ekonomistlerden çoğunun(dolayısıyla siyaset yapıcıların) enflasyonun çok gevşek para siyasetinden kaynaklandığı münasebetiyle merkez bankalarının para arzını kısıtlaması ve faiz oranlarını yükseltmesi gerektiği fikrine nasıl bağlı olduklarını görüyoruz. Bu görüş; JK Galbraith’in ‘geleneksel görüş (conventional wisdom)’ dediği şey haline geldi.
Bu yanlışlı bir görüş. Enflasyonun nedenleri, bağlama ve vakte nazaran değişiklik gösterebilir. Sıkı para siyaseti, sakinlik ve işsizlik yaratma riski taşıyan ve çalışanlara fiyat artışlarından daha fazla ziyan veren bir araçtır. Daha da berbatı ise enflasyonun nedenleri öteki bir yerdeyse, çok talebi azaltmak sorunu çözmeyecektir.
Bu gerçekler, ana akım iktisatın tartışmalarında unutulmuş görünüyor. Ünlü ekonomist Olivier Blanchard bile bir twitter bilgiselinde, enflasyonu denetim etmenin tek yolunun işsizliği artırmak olduğunu öne sürdü. Problem ise, çalışanların bunu anlamalarını ve kabul etmelerini sağlamaktı.
Olivier Blanchard’ın twitter bilgiseli
Bu görüş, son yirmi yılda kavramsal ve ampirik olarak tesirli bir halde reddedilen “enflasyonu denetim etmek için işsizliğin artması gerektiği” biçimindeki son derece problemli bir argümandır. Fiyat artışlarının itici gücünün, işsizlik tarafından gereğince “disiplin edilmedikleri” için “aşırı talep” yaratan ya da daha yüksek fiyat talep eden çalışanlar olmadığını, aksine emtia piyasalarında finansal spekülasyonlarla birlikte kârlarına kâr katan işletmeler olduğunu düşünün.
Özellikle global piyasalarda ve gelişmiş ekonomilerde durumun bu halde olduğuna inanmak için nedenlerimiz var. (Birçok düşük ve orta gelirli ülkede, enflasyonun nedenleri daha karmaşıktır ve çoğunlukla global fiyatlar nedeniyle ithal edilen enflasyon ve para ünitesinin kıymet kaybetmesi nedenli enflasyon üzere maliyet itişli faktörlerden kaynaklanmaktadır.)
Kurum Kârları
Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nde, İktisat Siyasetleri Enstitüsü( Economic Policy Institute), artan şirket karlarının enflasyona önemli bir halde katkıda bulunduğunu göstermiştir. 2020’nin ikinci çeyreğinden 2021’in son çeyreğine kadar, şirket kârları genel enflasyonun yüzde 54‘ünden sorumludur – evvelki kırk yılda (1979-2019) açıkladıkları oranın hayli üstündedir.
Emek dışı girdi maliyetlerinin – ünlü “tedarik zinciri sorunları“nın katkısı, evvelki devirdeki yüzde 27‘ye kıyasla yüzde 38‘dir.
Buna karşılık, evvelki kırk yılda yüzde 62 olan ünite işgücü maliyetleri bu kısa periyotta (2020-2021) enflasyonun yüzde 8′inden daha azından sorumludur. Son devir enflasyon nedeniyle, federal minimum fiyatın gerçek değeri 66 yılın en düşük noktasındadır!
Şirketlerin kar marjlarını artırma gücü, artan gecikmiş talepten kaynaklanabilir. ABD idarelerinin çok büyük mali teşvikleri göz önüne alındığında, pandemi sırasında fazla harcama yapamayan hanelerden gelen bastırılmış talep(pent -up demand) tesirli olabilir.
Ancak sanayide artan ağırlaşma ve monopol gücü çok daha büyük bir rol oynamaktadır. Büyük ölçüde artan şirket karları en çok güç, besin ve ilaç kesimlerinde görüldü. Ukrayna’daki savaştan kaynaklanan arz kıtlığı ise bunun mazereti oldu.
Güçlü Gösterge
Roosevelt Enstitüsü tarafından yapılan araştırma, 2021’de ABD’deki firmaların kâr marjlarını(mark-up) ve kârlarını 1955’ten bu yana en süratli yıllık süratte artırdıklarını gösteriyor. Araştırmacılar, pandemi öncesi kâr marjı artışlarının 2021’deki kâr marjı artışlarının güçlü bir iddiacısı olduğunu ve bununla piyasa gücünün(market power) enflasyonu belirlemede değerli bir gösterge haline geldiğini gösteriyorlar.
Mevcut besin krizine ait kamuoyu algısı büsbütün savaşla ilgili arz şoklarıyla ilgili olsa da, şirketlerin mark-up davranışının daha kıymetli olduğu kanıtlanmıştır. Tahıl ticareti yapan esas tarım işletmeleri, Ocak-Mart 2022’de kârlılıklarında önemli artışlar yaşadılar. Fiyatlarını sorgulanmadan yükselttiler – zira herkes bunun savaş kaynaklı kıtlıkların sonucu olduğunu kabullenmişti.
Buğday vadeli süreçlerinde olduğu üzere finansal spekülasyonlar spot piyasalarda bile fiyatları üst çekti ve buğday fiyatlarındaki spottaki son düşüş benzeri biçimde vadeli süreç kontratlarındaki değişiklikleri yansıtıyor.
Bu artan spekülatif faaliyet, finansal yatırımcıların (özellikle yatırım fonlarının) emtia piyasalarındaki faaliyetlerini izleyen Agarwal, Lei Win ve Gibbs tarafından yapılan değerli çalışmalarla doğrulanmaktadır. Örneğin, “Paris öğütme buğday pazarında, Avrupa için bir kriter olan spekülatörlerin alım tarafı(buy) buğday vadeli süreç mukavelelerindeki hissesinin Mayıs 2018’de yüzde 23’den Nisan 2022’de yüzde 72’ye yükseldiğini” buldular. Benzer biçimde, Mayıs 2022’de, spekülatörlerin uzun konumları , Hard Red Winter ve Soft Red Winter buğday çeşitleri için tüm konumların yüzde 50’sinden fazlasını oluşturuyordu.
Düzenleyici Kurumlar ve Stratejik Fiyat Kontrolleri
Son vakitlerde farklı ülkelerde değişik düzeylerde enflasyona dönüşen global fiyat artışları bu cins faktörler tarafından yönlendiriliyorsa, siyaset reaksiyonu klasik para siyasetinden çok farklı olmalıdır. Bunun yerine, inhisar gücünü ve finansal spekülasyonları frenlemek için düzenleyici siyasetlere odaklanmalıdır. Fazla kârların vergilendirilmesi gelecekte bu tıp davranışlar için caydırıcı olabilir, lakin Isabella Weber‘in belirttiği üzere, stratejik emtia fiyatlarını denetim etmeye yönelik makul aksiyonların de değerli rolü vardır. Bu tıp siyasetleri yetersiz bulanlar ve doruktan bakanlar, hem tarihten hem de ülke tecrübelerinden habersiz görünüyorlar.
Enflasyonun nedenleri ve enflasyona reaksiyonlar üzerine yaratıcı/mantıksal fikrin kıtlığı, iktisat disiplininin geldiği berbat noktayı yansıtıyor. Ekonomik ve politik olarak önemli sonuçları olması ise kaçınılmazdır.
Çeviren : VeriDelisi