Bu sıcaklarda muhteşem zevkli hobilerim olmadığından mı, yoksa antropoloji, sosyoloji, etraf felaketleri ve besin fiyatları hakkında okuduklarım bilinçaltımı tetiklediğinden mi bilmiyorum ancak daha evvel okuduğum kitapları farklı bir gözle tekrar okumaya başladım. Aklıma bir sürü farklı lakin aslında birbirleriyle temaslı olan fikir geldi. Akabinde, İngiltere Merkez Bankası Lideri Andrew Bailey’nin 16 Mayıs’taki ses getiren konuşmasında yaptığı, besin fiyatlarında artış konusundaki ikazını okuduktan sonra şaşırma, hüzün ve kıskançlık üzere değişik hisler hissetmeye başladım. Öncelikle Sayın Bailey’i, harikulade tespiti ve öngörüsü için kutlarım. Besin fiyatları tarihi rekorlar kırdıktan sonra ihtar yapabilmek tam da Sherlock Holmes’un memleketlisine yakışacak bir meziyet doğrusu! Pekala, neden kıskançlıkla karışık bir hüzün hissine kapıldım?
İki yıldır daima olarak “Enflasyon, emtia fiyatları ve bilhassa besin fiyatları yükselebilir” diyoruz. Ne oldu pekala? Kaç kişi hatırlıyor? Kaç kişi umursuyor? Yıllardır birçok kıymetli iktisat ve piyasa trendini öngörmüş olduğumuzu kaç kişi biliyor yahut dikkate alıyor? Deneyimime dayanarak bildiğimi sandığım şey ise bunların sonuçları olmayan yalnızca teorik yahut boş uğraşlar olmadığı. Binlerce şirket ve milyonlarca kişiyi direkt ilgilendiren tahlil ve öngörüler bunlar. Durum böyleyken, yani bugünleri üç aşağı beş üst hayli evvelden görmüş ve tekraren uyarmış olmamıza karşın, hala enflasyonu küçümseyenleri ve güya Rusya-Ukrayna savaşı olmasaydı sorun olmayacaktı üzere davrananları görmek daha da acısı. Yaraya tuz basmak mı yoksa alkol dökmek mi daha çok can yakar?
Sebep Rusya-Ukrayna savaşı değildi fakat bu savaş durumu daha da makûs hale getirdi. Philip K. Dick’in dediği üzere: “Gerçek, onu yok saydığınızda yok olmayan şeydir.” Biz de pek farkında olmak istemiyoruz sanırım ancak besin güvenliği daha uzun mühlet gündemimizde olmaya devam edecek ve hatta daha yüksek besin fiyatları da bizce yolda. FAO’nun da besin fiyatlarının artmasını beklediğini okudum.
Kitap satın alanların yalnızca yüzde 10-20’si kitabı bitiriyor diye bir istatistik okumuştum. Bizim yazılar için oran daha yüksektir diye ümit ediyorum fakat fazla da riske girmeyelim ve yazıyı tıpkı “hap” üzere tutalım. “Mavi mi, kırmızı mı?” diye sormayın. Neden fiyatlar daha da yükselecek üzere duruyor?
- a) Ukrayna’dan arz kahrı. Değişik varsayımlara nazaran Ukrayna’da ekinlerin yüzde 30 civarı ekilemedi. Dünyanın en verimli kara toprağının yaklaşık dörtte biri Ukrayna. Örneğin global ayçiçek yağının yarıdan fazlası Ukrayna’da üretiliyor.
- b) Teknolojik ihtilal, sonsuz ve sınırsız bolluk üzere harikulade fantastik ve bombastik hayallerle satılırken gerçekler biraz farklı. Yenilenebilir güç trendine karşın Almanya Etraf Ajansı (Umweltbundesamt – UBA) 2021 bilgilerine nazaran Almanya üzere ülkelerde dahi güç tüketimi hala yüzde 80’in üzerinde fosil kaynaklı. Global çapta besin üretimi ise son derece güç odaklı ve maliyetlerin üçte biri güç kaynaklı.
- c) Tüm ESG imaj çalışmalarına karşın gerçek hayatta değişen pek bir şey yok ve birçok uzmana nazaran muhtemelen ok yaydan çıktı. Yarattığımız etraf felaketleri sonucunda ekstrem ve olağandışı hava durumu arz tarafında kalıcı sorun ve riskler oluşturacak.
- d) Endonezya ve Hindistan örneklerinde gördüğümüz üzere besin ihracatı kısıtlamaları muhtemelen artacak. Hatta şu anda global besin ihracatının yüzde 15’ini geçtiği kestirim ediliyor.
- e) Artan besin fiyatlarıyla bir arada yükselen gübre fiyatları çiftçilerin daha az ve/veya kıymetli gübre bulabilmesi ve kullanması manasına gelebilir. Bu da arz tarafını daha da sınırlayabilir ve artan fiyat-azalan arz dinamiğinde yeni fasit dairelere sebep olabilir.
Pekala “Beni ırgalamaz, bırakın pasta yesinler” üzere şeyler diyerek bencilce davranmadığınızı varsayarak yeniden bir hap formunda, hatta mümkünse tek söz ile bütün bunların sonucunu merak ediyorsanız ‘‘stagflasyon’’ derim. Bu bilhassa gelişmekte olan ülkeler için çok kıymetli ve hassas bir sorun lakin gelişmiş ülkeleri, bilhassa de Avrupa’yı da yakından ilgilendiriyor.
Soru: Perulu bir köylü çiftçi ile Harvard yahut Yale üzere üniversitelerin devasa fonlarını yöneten fon yöneticileri ortasındaki fark nedir?
Karşılık: Perulu köylü çiftçi risk ve getiri ortasındaki ilgiyi anlar ve sağlam yatırım gayeleri vardır.
“The Invisible Hands: Hedge Funds Off the Record – Rethinking Real Money” isimli kitabın 2010 baskısı için önsözüne bu türlü başlar Jared Diamond. “Guns, Germs and Steel” üzere kıymetli kitapların müellifi olan profesörün bu benzetmeyi espri olsun diye yapmadığını düşünüyorum. 2008 krizinde bu güzide ve kelamda çok başarılı fon yöneticileri ve müşterileri büyük paralar kaybetti. Bu ortada kitabın “vergi ödeyenlere” ithaf edilmiş olması da bence çok değerli bir detay.
Fon yöneticileri ile mülakatlardan oluşan bu kitaba niçin antropoloji, biyoloji ve ekoloji üzere bahislerde araştırma yapan bir coğrafya profesörü önsöz muharrir? Fon yöneticilerinin işi yalnızca sayılar, istatistikler yahut somut olgularla değil mi? Hayır, aslında değil. Daha doğrusu vasatı aşmak isteyen ancak vasatlığın gazabının yaratacağı meslek risklerini alabilenler için değil. Ünlü fon yöneticisi Peter Lynch’in dediği üzere “Yatırım işi sayılardan ibaret olsaydı, matematikçi ve muhasebeciler dünyanın en güçlü insanları olurlardı.”
2012 yılında meşhur yatırımcı Jim Rogers, “Tarımsal besin fiyatları çok artacak, ileride çiftçiler Lamborghini kullanacak” dediğinde kendisiyle alay edilmişti. Jim Rogers üzere yatırımcılar ileride yahut uzun vade derken bizde anlaşıldığı üzere yarını, hatta ikinci seans açılışını kast etmez. Münasebetiyle ortada alay edilecek bir şey yok, hatta geldiğimiz yere bakınca aslında neyin ne olduğu ortada. Yeniden de Rogers’ın kehanetinde bir mantık yanlışı var üzere. Yani çiftçilerin en güçlü bireyler olduğu bir dünya ortamında güç fiyatları ne olur ve kaç otomobil üreticisi, hatta hangi sanayi şirketi ayakta kalabilir? Tahminen de şöyle demesi gerekirdi: “İleride tarım ile uğraşan gerçek zenginlerin hepsinin kendi at arabası bile olacak.
Müellif: Baş Stratejist Murat Berk
FAO: Besin fiyatları Mayıs’ta da geriledi
Yaklaşan besin felaketi: Açlık, yoksulluk ve kıtlık!
OPEC+, AB’nin Rusya’ya yaptırım uyguladığı devirde de kısıtlı üretim artış planına sadık